Кыямат Гүнүнине ТАЙЯРЛЫК

Başy » Kitaplar » Kyýamat Gününine TAÝÝARLYK » Кыямат Гүнүнине ТАЙЯРЛЫК

МӘХРИБАН ВЕ РЕХИМЛИ АЛЛАНЫҢ АДЫ БИЛЕН

Биринҗи бап. “Ики зат барада…”

1. Пыгамберимиз (с.а.в.) айтды: «Ики затдан гымматлы хич бир зат ёкдур, ягны: Аллаха иман этмек ве мусулманлара ярдам этмек. Хем-де ики затдан пис-ярамаз хич бир зат ёкдур, ягны: Аллаха ширк етирмек (ягны Аллаха мүшрүкчилик этмек) ве мусулманлара зыян етирмек».

2. Пыгамберимиз (с.а.в.) айтды: «Алымлар билен гатнашың ве пайхаслы дана адамлары диңләң. Хакыкатдан-да, җансыз ери ягмырың җанландырышы ялы, Бейик Алла хем җансыз калбы даналыгың нуры билен җанландыряндыр».

3. Абу-Бекр ас-Сыддык[1] (р.а.) айтды: «Ким-де ким габыра тайярлыксыз (согаплардан долы болман) гирсе, гөйә бир адамың деңизде гәмисиз йүзмекчи болшуна меңзешдир».

4. Омар бин ал-Хаттаб[2] (р.а.) айтды: «Бу дүнйәниң абрайы ве шөхраты байлыкда җемленендир, ахыретиң абрайы ве шөхрады болса салых амалларда җемленендир».

5. Осман ибн 'Аффан[3] (р.а.) айтды: «Бу дүнйә барадакы алада – калбы гараңкыладяр. Ахыриет барадакы алада болса – калбы ягтыландяр».

6. 'Али[4] бин Абу Талиб (р.а.) айтды: «Ким ылым гөзлесе (ягны билмини артдырса), оны җеннет гөзләр. Ким харамы (ягны гүнәлери) гөзлесе, оны довзах гөзләр».

7. Яхя бин Му'аз[5] (р.а.) айтды: «Выжданлы адам Аллаха боюн эгмезлик этмез. Акылдар бу дүнйәни ахыриетден артык гөрмез».

8. Суфян ас-Саури[6] рахметуллах айтды: «Хер бир небис хыҗувы билен эдилен гүнәлер, өзүнде магфыриет эдилмек мүмкинчилигини гөтерйәрлер. Текепбирлик эсасында эдилен гүнәлер болса, өзүнде магфыриети гөтермейәрлер. Себәби Иблис лагнатулланың гүнәлериниң дүйп көки текепбирликденди, Адам (а.с.) гүнәлеринииң дүйби болса небис хыҗувынданды».

9. Ягшызадаларың биринден хабар берлишине гөрә: «Кимде-ким гүнәлер эдип гүлйән болса, Аллах оны Җәхеннеме салар ве ол ынсан хасрат билен аглар. Кимде-ким Аллаха боюн болуп аглаян болса, Аллах оны Җеннетине салар хем-де ол ынсан гүлер ве шатлыкда болар».

10. Кәбир акылдарлардан хабар берлишине гөрә: «Кичи гүнәлере әсгермезчилик билен гарамаң, себәби олар себәпли улы гүнәлер йүзе чыкяр».

11. Пыгамберимиз (с.а.в.) айтды: «Билкастлайын эдилен гүнә – кичи болмаяр. Тоба эдилип, магфыриет эдилмеги диленен гүнә – улы болмаяр».

12. Кәбир акылдарлардан хабар берлишине гөрә: «Кимде-ким Аллахдан говы өзүне дост бардыр өйүтсе, онда ол Аллах барада өрән аз билйәндир. Кимде-ким небсинден-де ярамаз душманы бардыр өйүтесе, онда ол өзүни өрән аз танаяндыр».

13. Абу Бекр Ас-Сыддыкдан (р.а.) хабар берлишине гөрә, «Хем ерде ве деңизде азгынлыклар яйрады» - диен аяты тесфирләп, айтды: «Ер – дилдир, деңиз хем калбдыр. Хачанда дил ярамазлашанда, онуң үчин хеммелер аглаяр. Калб харап боланда болса, онуң үчин перишделер аглаяр».

14. Ене-де айдыпдырлар: «Хакыкатданда, небис хыҗувы патышалары гула өвүрйәр. Сабыр болса гуллары шалыга етишдирйәр... Сен Юсуф-Зулейха барадакы хекаят хакында ойланмадыңмы?»

15. Ене-де айдыпдырлар: «Кимде-ким акыл-пайхасының эмринде болуп, шөвкеди-де онуң есири болса - онда ол багтлыдыр. Эмма кимде-ким, шөвкединиң эмринде болуп, акыл-пайхасыда онуң есири болса – онда ол хасратдадыр».

16. Айдыпдырлар: «Ким гүнә амаллары ташласа, онда онуң калбы юмшар. Ким харамы ташлап, халалдан ийсе онуң ниетлери пәк болар. Бейик Аллах кәбир пыгамберлере айтды: «Мениң саңа берйән буйрукларыма боюн бол, хем-де саңа берйән маслахатларыма гулак ас»».

17. Айдыпдырлар: «Акыл-пайхасың кәмиллиги – Бейик Аллахың разылыгыны газанмаклыга ымтылмак ве Онуң газабындан әтиячланмакдыр».

18. Айдыпдырлар: «Алым үчин ислендик юрт ватандыр. Надан үчин болса ватан ёкдур».

19. Айдыпдырлар: «Аллаха ыбадат этмекде Оңа якын боланлар, адамлар үчин кесеки ялы болар».

20. Айдыпдырлар: «Бедениң херекетленмесиниң онуң яшаяндыгының субуды болшы ялы, ыбадатдакы херекет хем акыл етиришиң субудыдыр».

21. Пыгамберимизден (с.а.в.) хабар берлишине гөрә: «Әхли ялңышлыкларың өзени – шу дүнйә болан сөйгүдир. Әхли фитнелериң өзени болса, гарыплара ве мәтәчлере ниетленен хушур ве зекады төлемекден боюн гачырмакдыр».

22. Айдыпдырлар: «Ныгматлары инкәр этмек ве олар үчин шүкүр этмезлик – песликдир. Акмагы өзүңе дост тутунмак – бетбагтлыкдыр, эрбет аламатдыр».

Икинҗи бап. “Үч зат барада…”

23. Пыгамберимиз (с.а.в.) айтды: «Ким сәхер туруп, дурмушына зейренсе, ол өз Реббине зейренйәне меңзешдир. Ким сәхер туруп, дүнъеви ишлер үчин гайгыланян болса, онда ол укыдан оянып, Аллахына газапланян ялыдыр. Ким бай адамың өңүнде онуң байлыгы үчин песелсе, онда ол иманының үчден ики бөлегини йитирер».

24. Абу Бекр Ас-Сыддыкдан (р.а.) хабар берилйәр: «Үч зады үч зат билен газанылмаз: 1) байлыгы - оны ислемек билен; 2) яшлыгы сачлары боямак билен, 3) саглыгы диңе дерманлар билен».

25. Омар бин ал-Хаттабдан (р.а.) хабар берилйәр: «Ынсанлара сөйгүңи ве достлугыңы билдирмек – акылың ярысы. Говы сораг – ылмың ярысы. Оңат эдара етмек (доландырмак) – хайырлы дурмушың ярысы».

26. Осман бин 'Аффандан (р.а.) хабар берилйәр: «Ким бу дүнйәни терк этсе, оны Аллах сөйер. Ким гүнәлери терк этсе, оны перишделер сөйер. Ким мусулманларың мал-мүлкине эл урмаса, оны мусулманлар сөйер».

27. 'Али бин Абу Талибден (р.а.) хабар берилйәр:«Хакыкатданда, бу дүнйәниң әхли ныгматларындан, саңа Ислам ныгматы етерликдир. Әхли ишлерден бетер, саңа ыбадат этмеклик етерликдир. Әхли несихатлардан саңа, аҗал барадакы несихат етерликдир».

28. 'Абдулла бин Мас'уд[7] (р.а.) айдыпдыр: «Нәче ынсанлар ныгматлара есир болдулар. Нәчелер өвгүлериң тәсирине дүшдилер. Нәчелер хем өзлеринден гизлин-гайыб затлара алдандылар».

29. Дауд (а.с.) пыгамберден хабар берилипдир: «Акыллы ынсаның үч саны зат билен мешгул болмагы ваҗыпдыр: 1) Кыямат гүнүне тайынланмагы; 2) бу дүнъеде сабырлы болмагы; 3) халал затларда разылык гөзлемеклиги».

30. Абу Хурейраның (р.а.) хабар беришине гөрә, пыгамберимиз (с.а.в.) айдыпдыр: «Үч саны зат халас эдер, үч саны зат хем хеләк эдер. Үч саны зат дереҗәни галдырар, үч саны зат хем пәкләр. Халас етҗек үч зат: 1) Бейик Аллахдан гизлин ве ачык ягдайларда-да горкмак; 2) гарыплыкда-да, байлыкда-да тыгшытлы болмаклык; 3) разылыкда-да, гахарда-да адалатлы болмак. Хеләк этҗек үч зат: 1) гаты хусыт болмаклык; 2) шөвкетпаразлык; 3) өз-өзүңе буйсанмаклык. Дереҗә галдырҗак үч зат: 1) саламы яймаклык; 2) адамлары бар болан затларың билен нахарламак; 3) адамлар ятан вагтында, (гиҗе туруп) намаз окамак. Пәклеҗек үч зат: 1) совук гиҗеде совук сув билен тәрет алмак; 2) метҗитлере җемагат билен намаз окамак үчин гатнамак; 3) бир намаздан соң индики намаза ченли гарашмаклык.

31. Җебрайыл (а.с.) айтды: «Ей Мухаммет (с.а.в.), нәче яшасаң яша, йөне билип гой – өлҗексиң; исләниңи сөйсең – сөй, йөне онуң билен айырлышҗаксың (ягны я сен илки өлерсиң я-да сөййән адамың өлер); нәме этсең эт, йөне ислендик амалың үчин җогап берҗексиң».

32. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Кыямат гүнүнде, гызгынлыкдан горанмак үчин саяның ёклугында, үч саны топары Бейик Аллах Өз Күрсүсиниң саясына салар: 1) кын пурсатларда-да тәрет алянлары; 2) намаз окамак үчин гиҗе метҗиде барянлары; 3) ачлары нахарлаянлары».

33. Ибрахым (а.с.) пыгамберден сорадылар: «Аллах сени нәме үчин дост тутунды?», ол шейле җогап берипдир: «Үч зат үчин: 1) Аллахың буйрукларыны бейлекилериң буйрукларындан ёкарда гойдум; 2) Аллах рызк билен үпҗүн эдермикә-этмезмикә я-да хоссарлык эдермикә-этмезмикә дийип алада этмедим; 3) мен хич вагт мыхмансыз нахарланмадым».

34. Акылдарлардан хабар берипдирлер: «үч саны зат гайгы-гамдан халас эдйәр: 1) Аллахы ятлап зикр этмек; 2) Аллаха якын ынсанлар билен гатнашмак; 3) акыл-пайхаслы дана ынсанлар билен сөхбетдешлик этмек».

35. Хасан ал-Басры[8] рахметуллах айдыпдыр: «Эдепден ылмы ёгуң, ылмыда ёк. Сабры ёгуң, дини ёк. Таквалыгы ёгың, Аллаха якынлашыгы-да болмаз».

36. Хабар берлишине гөрә, Бени Ысрайыл тайпасындан бир адам ылмыны артдырмак үчин ватаныны терк этмеклиги карар эдипдир. Ол хакдакы хабар шол замананың, олара иберилен пыгамберине етипдир. Пыгамбер айдыпдыр: «Эй йигит, гечен ве гелҗек несиллериң ылмыны ичине алян үч саны айратынлык барада саңа хабар берейин: 1) Аллахдан гизлин ве ачык ягдайда-да горкгун; 2) дилиңи гыбатдан горагын, хеммелериң диңе говы затлары барада айтгын; 3) иййән чөрегиң, халал болмагына серетгин». Шондан соң йигит ватаныны терк этмеклиги гой болсун эдипдир.

37. Айдышларына гөрә, Бени Ысрайыл тайпасындан бир адам сегсен сандык ылым (дүрли китаплары) йыгнапдыр, йөне ол ылма амал этмәндир. Шол вагтың пыгамберине Бейик Аллах аят индирипдир: «Шол китап йыгнаян адама айт: «Сен ене-де хас көп ылым (китап) йыгнасаңда, сениң шу үч саны ише амал этмекден башга задың пейда гетирмез, ягны: 1) бу дүнйәни сөймегин, себәби ол иман эденлер үчин дуралгада, җаям дәлдир; 2) иблис билен гатнашык этмегин, ол иман эденлере дост дәлдир; 3) хич киме яманлык этмегин, себәби яманлык иман эденлериң - аммалларындан дәлдир».

38. Айдыпдырлар: «Кимиң калбы ылымдан хабарлы болса, бедени-де сабырлы болуп, өзүнде бар болан затларына разы болян болса – иң багтлы ынсандыр».

39. Ибрахим ан-Наха'и[9] рахметуллахдан хабар берилйәр: «Хакыкатдан-да, сизден өңки халклар үч саны сат үчин ёк эдилди: 1) артык көп геплейәнлери үчин; 2) артык көп иймит иййәнлери үчин; 3) артык көп ятянлары үчин».

40. Яхя бин Му'аз ар-Рази рахметуллахдан хабар берилйәр: «Өлмезден өң бу дүнйәни терк эденлер, габыра гирмеклик үчин өзүни тайынланлар, хем-де Реббине саташмака оны разы эденлер - багтлыдырылар».

41. Али (р.а.) айтды: «Аллахың сүннетине, Онуң пыгамбериниң сүннетине, Оңа якынларың сүннетине япышмаянларың – хич зады ёкдур». Ондан сорадылар: «Аллахың сүннетине нәме гирйәр?» Ол айтды: «Сыр сакламак». Ене-де сорадылар: «Пыгамбериң сүннетине нәме гирйәр?» Ол айтды: «Ынсанлара хайыр этмек». Ене-де сорадылар: «Онуң якынларының сүннети нәме?» Ол айтды: «Адамлардан гелйән зыянлара сабыр этмек».

Бизден өңкилер-де, бир-бирлерине үч саны зады весет эдип, ол весъетлери язып алыпдырлар. 1) Ким ахыриетиң бакыъети үчин ыхлас етсе, оны Аллах диниңем, бу дүнйәңем ишлеринде үпҗин эдер; 2) ким сырлары саклап билсе, Аллах көпчүликде-де оңа рахмет эдер; 3) ким Аллах билен арасындакы зады говулашдырса, Аллах онуң адамлар билен арасындакы зады говулар.

42. 'Алиден (р.а.) хабар берилйәр: «Аллах үчин ынсанларың говусы бол. Небсиң үчин ынсанларың эрбеди бол. Ынсанлар үчин болса оларың өзи ялы бол».

43. Айдыпдырлар: Бейик Аллах пыгамбер 'Узейре (а.с.) айдыпдыр: «Эй 'Узейр, эгер сен кичи гүнә этсең-де, онуң кичилигине серетме, онуң киме дегишлиликде эдениңе серет. Эгерде, саңа аз ныгмат гелен-де болса, сен онуң азлыгына серетме, сени ол ныгмата етирениң кимлигине серет. Егер-де саңа бела етен болса, онда яраданларым үчин Маңа шикаят этме, себәби перишделерим сениң ярамаз амалларың язгыларыны Маңа гетиренлеринде, Мен хем сениң үчин перишделериме шикаят этмейәрин».

44. Хатим ал-Асама[10] рахметуллах айдыпдыр: «Хер сәхер Шейтан маңа «Нәме ийҗек? Нәме гейҗек? Ниреде яшаҗак?» - дийип сораяр. Мен оңа: «Мен аҗалы ийҗек. Мен хер гезек кепен гейҗек. Мен габырда яшаҗак» - дийип җогап берйәрин».

45. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Ким Аллаха боюн эгмезлигиң түмлүгинден, ыбадат этмеклигиң абрайына чыкса, оны Бейик Аллах мүлксиз-де бай эдер, гошунсыз-да оны кувватландырар, магшуксыз-да хорматланян ве сөйүлйән эдер».

46. Хабар берипдирлер, бир гүн пыгамберимиз (с.а.в.) сахабаларының янына чыкыпдыр ве олардан сорапдыр: «Сиз нәхили ягдайда укудан турдуңыз?» Олар җогап бердилер: «Биз Аллаха иман эденлер болуп ояндык». Ол ене-де сорады: «Сизиң иманыңызың аламаты нәме?» Муңа олар: «Биз бела-бетерлере сабыр эдйәрис, абаданчылык үчин шүкүр эдйәрис ве такдырымыза разыдырыс» - дийип җогап берипдирлер. Пыгамберимиз муны ешидип, шейле дийипдир: «Сиз Кәбәниң Реббине хакыкы иман эденлерсиңиз».

47. Бейик Аллах кәбир пыгамберлере индирипдир: «Ким маңа душуп, Мени сөйсе, Мен оны Җеннете саларын. Ким маңа саташып, Менден горкса, Мен оны Довзахдан дашлашдырарын. Ким маңа душуп, Менден утанса, онда онуң янында ёлдаш едилен перишделере онуң гүнәлерини ятдан чыкармакларыны меҗбур едерин».

48. Абдулла ибн Масуддан (р.а.) хабар берилйәр: «Аллах тарапындан саңа буйрулан хөкүмлери берҗай эт – шонда ынсанларың ичинде иң көп ыбадат эдйәнлерден боларсың. Аллахың гадаган эденлеринден хәзир бол – шонда ынсанларың арасында иң канагатлысы борсуң. Аллахың беренине разы бол – шонда ынсанларың арасында иң байы борсуң».

49. 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Исләниңе ярдам эт, сен онуң эмири борсуң. Кимден дилесең диле, сен онуң есири борсуң. Хич киме мәтәч болма, онда дең борсуң».

50. Ибрахим бин ел-Эдхем[11] рахметуллахдан хабар берилипдир: «Хачанда ондан «Сен нәдип таквалыга ве канагатлылыга етдиң?» - дийип соранларында, ол шейле җогап берипдир: «Үч задың көмеги билен: 1) мен адамсыз габыры гөрдүм, мениң болса янымда ёлдашым ёкды; 2) Мен узак ёлы гөрдүм, мениң болса ёл хараҗадым ёкды; 3) Мен гүйч- кувватлы Эмини (Казыны) гөрдүм, мениң болса акланмага хич хили делилим ёкды».

51. Ибн Аббас[12] (р.а.) айдыпдыр: «зухд» (канагатлылык) сөзи үч харпдан ыбарат: «з» харпы гөзеллиги; «х» харпы шөвкеди терк етмеклиги; «д» харпы болса дүнйәни терк етмеклиги аңладяр».

52. Хамид ал-Лаффафа рахметуллахдан хабар берилипдир, бир адам онуң янына гелип, несихат бермеклигини хайыш эдипдир. Онда ол айдыпдыр: «Дин үчин Кураның дашлыгы ялы дашлык эдин». Ондан сорапдырлар: «Диниң дашлыгы нәхили?» Муңа ол шейле җогап берипдир: «Герек болмадык сөзлери ташла. Иң герек болан затлары алып, бу дүнйәни терк ет. Адамлар билен сөхбедиң иң герек боланларындан башгасыны терк эт. Ене-де билип гой, канагатлылыгың көки – улы-кичи харамлардан дашлашмакдыр. Шейле-де агыр ве еңил болан парзлары амал этмекдир. Бу дүнйәни улы-кичи затда-да терк этмекдир.»

53. 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Үч саны зат яткешлиги артдырып, гакылыгы-да айыряр. Олар: 1) Мисвак; 2) агыз беклемек; 3) Куран окамаклык.»

54. Ка'б ал-Ахбар[13] (р.а.) айдыпдыр: «Иман эденлер үчин үч саны гала бар: 1) Метҗит; 2) Аллахы ятламак (зикр); 3) Куран окамак.»

55. Акылдарлар айдыпдыр: «Үч саны зат Аллахың хазынасындандыр ве оны диңе сөйгүлилерине берйәндир. Олар: 1) гарыплык; 2) хассалаык; 3) сабыр».

56. Ибн Аббасдан (гой Аллах оларың икисинден-де разы болсун) хабар берилйәр, хачанда ондан: «Хайсы гүн, хайсы ай ве хайсы амал хас хайырлы ве согаплы боляр?» - дийип соранларында, ол шейле җогап берипдир: «Иң хайырлы гүн – Җума гүнидир. Иң хайрылы ай – Ремезан айыдыр. Иң хайырлы амал – өз вагтында окалан бәшвагт намаздыр». Бирнәче гүн геченден соң, 'Али (р.а.) 'Ибн Аббасың (р.а.) сораглара берен җогаплары хакындакы хабары эшидипдир. Шонда 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Эгерде, гүндогардан гүнбатара ченли бар болан уламалара, акылдарлара, фыкхчылара бу сораглар бериләйен болса, онда оларың менден башгасы 'Ибн Аббасыңкы ялы җогап берердилер» . Мен болса ол сораглара шейле җогап бередим: «Иң хайырлы амал – Бейик Аллахың менден разы болуп кабул этҗек амалыдыр. Иң хайырлы ай болса мениң тобаларымың Аллах тарапындан кабул эдилҗек айыдыр. Иң хайырлы гүн болса, мениң бу дүнйәден өтүп, Бейик Аллахың янына иманлы гиден гүнүмдир».

57. Айдыпдырлар: «Эгерде Аллах киме хайыр ислесе, оңа дин өвредер, оны дүнъеде сабыр-канагатлы эдер, хем-де ол ынсана онуң кемчиликлерини гөркезер».

58. Алланың Ресулы (с.а.в.) айтды: «Бу дүнъеде мениң үчин үч саны зат сөйгүлидир: 1) Хушба (атыр); 2) зенаналар; 3) гөзлеримиң рөвшени намаз».

Шонда Абу-Бекр ас-Сыддык (р.а.) айдыпдыр: «Сениң айданлаың хакдыр, я Ресулалла (с.а.в.), мениң үчин болса бу дүнъеде шу үч саны зат сөйгүлидир: 1) Алланың Ресулының (с.а.в.) нурана җемалына серетмеклик; 2) Аллахың Ресулына (с.а.в.) мүлк-малымы бермеклик; 3) Мениң гызымың Ресулалланың (с.а.в.) аялыдыгына гуванмаклык».

Онда Омар (р.а.) айдыпдыр: «Хак айдяң Абу-Бекр (р.а.), мен-де бу дүнъеде үч саны зады сөййән: 1) хайыра чагырмаклыгы; 2) шерден гайтармаклыгы; 3) көнелен гейим геймеклиги».

Онда Осман (р.а.) айдыпдыр: «Хак айдяң, эй Омар (р.а.). Мениң бу дүнъеде сөйен үч задым шулардыр: 1) аҗы доюрмаклык; 2) эшиксизлере эгин-эшик бермеклик; 3) Куран окамаклык».

Онда 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Хак айдяң, эй Осман (р.а.). Мениң бу дүнъеде сөен үч задым шулардыр: 1) мыхмана хызмат етмеклиги; 2) томус агыз беклемеклиги; 3) Дин үчин гылыч сырып сөвешмеги».

Хачанда олар айдышып боланларындан соң, Җебрайыл (а.с.) перишде гелипдир. Ол «Сизиң гүррүңлериңизи эшидип, Гудраты гүйчли Бейик Аллах мени сизиң яныңыза иберди». Соңра Ресулалла (с.а.в) йүзленип: «Ол мениң бу дүнйәниң яшайҗысы боландыгымда нәмелери сөйҗекдигим хакында менден сорамаклыгы саңа буюрды» - дийипдир. Онда Ресулалла (с.а.в.) Җебрайыла (а.с.) йүзленип: «Шу дүнйәниң яшайҗысы болан болсаң нәмелери сөйердиң?» - дийип сорапдыр. Онда перишде шейле җогап берипдир: «1) азашанлара өвүт-несихат едердим; 2) ят юртлы таква ынсанлар билен достлашардым; 3) кынчылыкда яшаян машгалалара ярдам берердим». Ондан соңра Җебрайыл (а.с.) перишде шейле дийипдир: «Гудраты гүйчли Аллах өз бенделериндәки үч саны зады сөййәр: 1) хайыр иш үчин гүйҗиңи гайгырмазлыгы; 2) тоба эдениңде агламаклыгы; 3) мәтәч ягдайларда сабыр этмеклиги».

59. Акылдарлар айдыпдырлар: «Ким диңе өзүниң акылына даянян болса, он-да ол азашмаклыга барар. Ким диңе мал-мүлк билен баяса, ол көп затдан махрум болар. Ким ярадыланларда гүйч-кувват гөзлесе, ол масгара болар».

60. Акылдарлар айдыпдырлар: «Ылмың мивеси үч саны затдадыр: 1) Аллахдан утанмаклык; 2) Аллах үчин сөймек; 3) Аллах үчин дост болмак».

61. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Мухаббет – ылым алмаклыгың эсасыдыр. Пәк ахлак – иманың нышаныдыр. Иманың чүр депеси болса таквалык ве Бейик Аллахың язан такдырындан разы болмакдыр».

62. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Мухаббетиң чын йүрекденлиги үч саны затда йүзе чыкяр: 1) сөйгүлиң сөзлерини башга сөзлерден артык тутмакда; 2) сөйгүлиң болян ерини башга ерлерден артык тутмакда; 3) сөйгүлиң разылыгыны бейлекилериң разылыгындан артык тутмакда».

63. Вахаб бин Мунаббих[14] Ал-Ямани (р.а.) хабар берйәр: «Төвратда язылан: «Ким бу дүнйәни гүйчли ислейән болса, ол бу дүнйәниң патышасы болсада, гарамаякдыр. Ким Аллахың буйрукларына боюн болян болса, гул хем болса, оңа табын боляндырлар. Ким өзүнде бар болан задына канагат эдйән болса, ач хем болса байдыр».

64. Дана кишилер айдыпдырлар: «Ким Аллахы танан болса, ол яраданлар билен леззет тапмаз. Ким бу дүнйәни танан болса, ол оны ислемез. Ким Бейик Аллахың адалатына акыл етирен болса, ол хакда шикаят эдилмез».

65. Зуннун ал-Мисри[15] рахметуллахдан хабар берилйәр: «Хер горкан – гачяндыр. Хер ислегчи - гөзлейәндир. Аллахы өзүне дост тутунанлар, небсинден ялңыздырлар». Зуннун айтды: «Бейик Аллахы танан – есирдир. Онуң калбы гөрйәндир, онуң аммаллары болса халыс Аллах разылыгы үчиндир». Зуннун ене-де айтды: «Бейик Аллахы танан – вепалыдыр, онуң калбы болса дуйгур боляндыр, Аллахың разылыгы үчин эден амаллары болса пәкленйәндир».

66. Ибн Сулейман ад-Дарани рахметуллах айдыпдыр: «Бу дүнъеде-де, бакыъет дүнесинде-де Ислендик ныгматың эсасы – доймакдыр. Бакыъет дүнъесиниң ачары болса – ачлыкдадыр.»

67. Айдылыпдыр: «Ыбадат – бу сенетдир, ялңызлык онуң – дүканыдыр; таквалык – маясыдыр, гирдеҗиси - Җеннетдир».

68. Мәлик бин Динар[16] рахметуллах айтды: «Иман эденлерден болмак үчин, үч зады үч зат билен кәмиллешдир: 1) текепбирлиги – садалык билен; 2) гүйчли ислеги – канагатлылык билен; 3) бахыллыгы – өвүт-несихат билен».

Үчүнҗи бап. “Дөрт зат барада…”

69. Роваят эдилишине гөра, Ресулалла (с.а.в.) Абу Зарр ал-Аффаре (р.а.) айдыпдыр: «Эй Абу Зарр, гәмиңи беҗер, себәби деңиз чуңдур. Ёл азыгыңы көпрәк ал, сыяхат узакдыр. Йүкүңи еңлетгин, гечмеси кын пәсгелчиликлер өңдедир. Амалларыңы ыхлас билен эт, себәби танкытчы хемме зады гөрүҗидир».

70. Акылдарлар айдыпдырлар: «Дөрт саны зат говыдыр, йөне башга дөрт зат хас аҗайыпдыр: 1) эркеклериң хаялы болмагы – говыдыр, йөне зенаналарың хаялылыгы хас аҗайыпдыр; 2) хер кимиң адалатлы болмагы – говудыр, йөне хөкүмдарларың адалатлылыгы хас аҗайыпдыр; 3) гаррыларың тобасы – говыдыр, йөне яшларыңкы хас аҗайыпдыр; 4) байларың җомартлыгы – говыдыр, йөне гарыпларыңкы хас аҗайыпдыр».

71. Акылдарлар айдыпдырлар: «Дөрт саны зат ярамаздыр, йөне башга дөрт зат хас эрбетдир: 1) яш адамың гүнәкәрчилигинден, гаррыныңкы хас эрбетдир; 2) наданың диңе бу дүнйә үчин гайрат этмеклигинден, алымыңкы хас эрбетдир; 3) ыбадатда ынсанларың ялталык этмеклигинден, алымыңкы хас эрбетдир; 4) байларың текепбирлик этмегинден, гарыпларыңкы хас эрбетдир».

72. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Планеталар асман яшайҗылары үчин – ховпсузлыкдыр. Эгер олар пытрайса (даргайса), асманың яшайҗылары хеләк боларлар. Мениң өйүмиң яшайҗылары – мениң умматымың – ховпсузлыгыдыр. Өйүмиң яшайҗылары вепат болсалар, мениң умматымда ёк болар. Мен сахабаларым үчин – ховпсузлыкдырын. Мен бу дүнъеден гидемсоң, сахабаларым-да ёк болар. Даглар ериң яшайҗылары үчин – ховпсузлыкдыр. Даглар ёк болайса, ериң яшайҗыларыда ёк болар».

73. Абубекрден (р.а.) роваят эдилйәр: «Дөрт саны зат дөрт задың үсти билен кәмил болар: 1) сәхв сеҗде билен намаз кәмил болар; 2) роза - фитре-садакасы билен кәмил болар; 3) хаҗ җихад билен кәмил болар...».

74. Абдулла бин ал-Мубарак[17] рахметуллах айдыпдыр: «Ким хер гүн 12 рекат сүннет намазыны окаян болса, ол намазың парзларыны битирйәндир. Ким хер айда үч гүн (13, 14, 15 мусулман ай календарына лайыклыкда) агыз беклейән болса, ол оразаның парзыны битирйәндир. Ким хер гүн Курандан йүз аят окаян болса, Куран окамаклыгың парзыны битирйәндир. Ким хер җума гүни бир дирхем (овнук күмүш теңңе) садака берсе, ол садакаң парзыны битиренйәндир».

75. Омар (р.а.) айтды: «Деңизиң дөрт гөрнүши бардыр: 1) шөвкетпаразлык (харамлыклара болан гүйчли ислег) – гүнәлериң деңзидир; 2) небис – хыҗувларың деңздир; 3) аҗал – өмүрлериң деңзидир; 4) габыр – өкүнчлериң деңзидир».

76. Роваят эдилипдир, Осман (р.а.) айдыпдыр: «Мен ыбадатың леззетини дөрт затда тапдым: 1) Аллахың буйран парзларыны битирмекде; 2) Аллахың гадаган эденлеринден дашлашмакда; 3) Аллахың разылыгы үчин хайыра чагырмакда; 4) Аллахың газабындан горкуп шерден сакламакда.»

Осман (р.а.) ене-де айдыпдыр: «Дөрт заны задың дашы мөхүмлиликдир, ич йүзи болса парздыр: 1) Таквалар билен гатнашмак – мөхүмдир, олара эермек болса парздыр; 2) Куран окамаклык – мөхүмдир, оңа лайыклыкда амал этмек болса парздыр; 3) габырлара зыярат этмеклик – мөхүмдир, оңа тайынланмак болса парздыр; 4) хассалары гөрмәге бармак – мөхүмдир, онуң весетлерини ерине етирмек болса парздыр».

77. 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Ким җеннете гирмеклиги чындан ислейән болса, гой ол хайырлы амаллары этмеклиге ховлуксун. Ким җәхеннеме дүшмекден горкян болса, гой ол небис ислеглериниң ызына дүшмеклиги терк этсин. Ким өлүмиң гутулгысыздыгына дүшүнен болса, онуң үчин әхли леззетлер харап болар. Ким бу дүнйәни танаса, онуң үчин әхли кынчылыклар әхмиетсиздир».

78. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Намаз – диниң сүтүнидир, йөне дыммаклык хас хайырлыдыр. Садака Аллахың газабыны өчүрйәр, йөне дыммаклык хас хайырлыдыр. Роза – довзах одуна бөветдир, йөне дыммаклык хас хайырлыдыр. Җихад – диниң чүр депесидир, йөне дыммаклык хас хайырлыдыр».

79. Айдыпдырлар, Бейик Аллах Бени Ысрайылың пыгамберлериниң бирине шейле аят индирипдир: «Сениң азашмазлык үчин дыммаклыгың Мениң үчин – розадыр. Бедениңи харамдан сакламагың Мениң үчин – намаздыр. Сениң ярадыланлардакы тамакынчылыгыңы терк этмегиң Мениң үчин – садакадыр. Сениң мусулманлардан зыяны сакламагың Мениң үчин -Җихаддыр».

80. Абдулла бин Мас'уд (р.а.) айдыпдыр: «Дөрт саны зат калбы гаралдяр: 1) гарыныңы нәмеден (нәхили) долдуряндыгыңа бипархлык; 2) залымлар билен достларча сөхбетдешлик; 3) гечен гүнәлериңи ятдан чыкармаклык; 4) улы арзувлара умытлылык. Дөрт саны зат болса калбы ягтыландыряр: 1) иймит харамдыр горкусы себәпли гарны ачлык; 2) таквалар билен гатнашмаклык; 3) гечен гүнәлериңи ятламак; 4) арзувлара умытларыңы чәклендирмек».

81. Хатим ал-Яасама рахметуллах айдыпдыр: «Кимде-ким дөрт зады башга дөрт затсыз тассыклаян болса, билиң, онуң айдяны яландыр: 1) ким Аллахы сөййән дийип-де, харамы терк этмейән болса, онуң тассыкламасы – яландыр; 2) ким пыгамбери (с.а.в.) сөййән дийип-де, гарыплара ве мәтәчлере ярамаз гараян болса, онуң тассыкламасы – яландыр; 3) ким җеннети сөййән дийип-де, садака бермейән болса, онуң тассыкламасы – яландыр; 4) ким довзах одундан горкян дийип-де, гүнә ишлерини ташламаян болса, онуң тассыкламасы – яландыр».

82. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Бетбагтлыгың аламатлары дөрт саны: 1) Бейик Аллахың дергахында язылып сакланяндыгыны билипде, эден гүнәлериңи ятдан чыкармаклык; 2) кабул эдиленини я-да эдилмәндигини билмесеңде, эден ягшылыкларыңы ятлап гезмеклик; 3) бу дүнъеде өзүнден байлыкда ве абрайда ёкары дереҗеде болан адамлара гөзүгидиҗилик билен серетмек; 4) дининде өзүнден-де еҗизлерден гөрелде алмак. Аллах айдар: «Мен оңа якынлашҗак болдум, емма ол ислемеди, Мен хем оны терк этдим». Багтлылыгың нышанлары: 1) эден гүнәлериңи ятдан чыкармазлык; 2) эден ягшылыкларыңы ятдан чыкармаклык; 3) Өзүнден дининде хас кәмиллерден гөрелде алмаклык; 4) дүнъе малында өзүнден пес дереҗелердәкилере серетмеклик».

83. Кәбир акылдарлар айдыпдырлар: «Иманың аламатлары дөрт затдыр: 1) таквалык; 2) садалык; 3) шүкраналык; 4) сабырлылык».

84. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Энелигиң дөрт гөрнүши бардыр: беҗеришиң энеси; эдеплилигиң энеси; ыбадатың энеси; рахатлыгың энеси. Беҗеришиң энеси – аз иймекликдир. Эдеплилигиң энеси – аз геплемекдир. Ыбадатың энеси – гүнәни аз этмекдир. Рахатлыгың энеси – сабыр этмекликдир».

85. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Ынсаның беденинде дөрт саны гымматлык бардыр. Ол гымматлыклар дөрт зат билен харап боляндыр. Гымматлыклар: акыл-пайхас; дин; садалык ве хайырлы амаллар. Акыл-пайхас гахар билен харап эдилйәр. Дин бахыллык билен харап боляр. Садалык шөхрат ислемек билен харап боляр. Хайырлы амаллар төхмет билен харап боляр».

86. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Җеннетдәки дөрт зат, җеннедиң өзүнден хас говы: 1) җеннетдәки бакылык, җеннетиң өзүнден говыдыр; 2) җеннетде перишделериң хызмат этмеклиги, җеннетиң өзүнден говыдыр; 3) җеннетде пыгамберлер билен гоңшычылык, җеннетиң өзүнден говыдыр; 4) җеннетде Бейик Аллахың разылыгы җеннетиң өзүнден хас говыдыр. Җәхеннемдәки дөрт зат, җәхеннемиң өзүнден эрбетдир: 1) Җәхеннемдәки бакылык, җәхеннемиң өзүнден эрбетдир; 2) җәхеннемдәки кәфирлери перишделериң язгармагы, җәхеннемиң өзүнден эрбетдир; 3) Җәхеннемде шейтан билен гоңшычылык, җәхеннемиң өзүнден эрбетдир; 4) җәхеннемде Бейик Аллахың газабы, җәхеннемиң өзүнден эрбетдир».

87. Кәбир акылдарлардан хабар берлишине гөрә, бир акылдардан сорапдырлар: «Сениң ягдайларың нәхили?», ол шейле җогап берипдир: «Реббим билен ылалашыкда. Небсим билен давада. Ярадыланлар билен – өвүт-несихатда. Бу дүнъе билен диңе зерурлыкда».

88. Кәбир уламалар дөрт китапдан дөрт саны парасатлы келемелери сайлапдырлар: 1) Төвратдан: «Ким Бейик Аллахың беренине канагат этсе, ол бу дүнъеде-де, ахырыетде-де рухы дынчлыкда болар»; 2) Инҗилден: «Ким небис ислеглеринден үстүн болса, ол бу дүнъеде-де, ахыриетде-де улы дереҗелере галар»; 3) Зебурдан: «Ким адамлардан ялңызлыкда болса, ол бу дүнъеде-де, ахыриетде-де халас болар»; 4) Курандан: «Ким дилине гайым болса, ол бу дүнъеде-де, ахыриетде-де саламатда болар».

89. Абдулла бин ал-Мубарак (р.а.) айдыпдыр: «Хакыкатдан-да, бир акылдар хадыслары йыгнап, онуң ичинден кырк мүңүсини сайлапдыр. Бу кырк мүңүң ичинден-де дөрт мүңүсини саялапдыр. Ол дөрт мүңиң ичинден дөрт йүзи сайлапдыр. Дөрт йүзүң ичинден кырк хадысы сайлапдыр. Иң соңунда болса дөрдүни сайлапдыр: 1) хич бир ягдайда-да аяла ынанма; 2) хич вагт өз байлыгыңа майыл болмагын; 3) ашгазаныңы сиңдирип билмеҗек зады билен аграм салма; 4) өзүңе хайыр гетирмеҗек ылымлар билен мешгул болма».

90. Мухаммед бин Ахмед рахметуллах Гудраты гүйчли Бейик Аллахың Куранының «Ал-Имран» сүресиниң, «Ол ченини билйән җенап, дана пыгамбер, такваларыңда бири болар» диен 39-нҗы аятыны тефсирләп, айдыпдыр: «Бейик Аллах Яхяны (а.с) җенап дийип атландырды, ёгсам ол Онуң бендесиди, себәби Яхя (а.с.) дөрт саны затдан үстүн чыкярды: 1) өз шөвкетинден; 2) шейтандан; 3) өз дилинден; 4) гахарындан».

91. 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Дин ве бу дүнъе өзлериниң барлыкларыны бес етмезлер, эгерде дөрт гөрнүшли адамлар баркалар: 1) өзлерине берилен рызкдан гысганмаян байлар барка; 2) алан ылымларына амал эдйән алымлар барка; 3) билмейән затларында текебирлик этмейән наданлар барка; 4) бу дүнъе үчин бакыети сатмаян гарыплар барка».

92. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Хакыкатдан-да, Бейик Аллах Кыямат Гүни дөрт гөрнүшли адама делил хөкмүнде дөрт адамы гетирер: 1) бай боланлара пыгамбер Сулейман бин Дауды (а.с.); 2) гул боланлара пыгамбер Юсуф бин Якубы (а.с.); 3) хасса боланлара пыгамбер Эйюбы (а.с.); 4) гарып боланлара Иса (а.с.) пыгамбери».

93. Са'ад бин Билал рахметуллахдан хабар берилйәр: «Хачанда ынсан гүнә эденде-де, Бейик Аллах дөрт саны задың үсти билен, оңа мерхеметинден эчилйәр: 1) оны рызкындан кесмейәр; 2) саглыгыны алмаяр; 3) гүнәсини гөркезмейәр; 4) дессине оны җезаландырмаяр».

94. Хатим ал-Асама рахметуллах айдыпдыр: «Кимде-ким дөрт зады башга дөрт зат үчин терк этсе, җеннети тапар: 1) укыны габыр үчин; 2) текепбирлиги Кыямат Гүнүнде гуралҗак терези үчин; 3) дынҗы Сырат көпрүси үчин; 4) небис ислеглерини җеннет үчин».

95. Хамид ал-Лаффафа рахметуллах айдыпдыр: «Биз дөрт саны зады дөрт затда гөзләпдик, эмма ялңышыпдырыс ве ол затлары башга дөрт затда тапдык: 1) биз байлыгы малк-мүлкде гөзледик, эмма канагатда тапдык; 2) биз дынҗы рахатлык берйән өй-гошларында гөзледик, эмма эмләгиң азлыгында тапдык; 3) биз эшрети наз-ныгматларда гөзледик, эмма оны сагдын беденде тапдык; 4) биз рызкымызы ерде гөзледик, эмма оны асманда тапдык».

96. 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Дөрт саны зат аз мукдарда-да көп гөрүнер: 1) агыры; 2) гарыплык; 3) от; 4) душманчылык».

97. Хатим ал-Асама рахметуллах айдыпдыр: «Дөрт задың гымматыны диңе дөрт киши билер: 1) яшлыгың гымматыны, диңе гаррылар билер; 2) абаданчылыгың гымматыны, диңе бела-бетере дучар болан билер; 3) саглыгың гымматыны, диңе хассалар билер; 4) яшайышың гымматыны, диңе өлүлер билер».

98. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Хачанда Кыямат гүни гелип, терези гурланда, намаз окаянлар чагырылар ве олар терезә гөрә сылагларыны долы аларлар. Соңра роза тутанлар чагырылар ве олар терезә гөрә сылагларыны долы аларлар. Соңра хаҗ эденлер чагырылар ве олар терезә гөрә сылагларыны долы аларлар. Соңра өз яшайышларыны бела-бетерлериң ичинде, кынчылыкларда гечиренлер чагырылар. Шонда оларың аммаллары терезә салынмаз, оларың амал китаплары-да ачылмаз, олар шол бада түкениксиз сылаглар билен сылагланарлар. Шонда өз өмүрлерини абаданчылыкда гечиренлер Бейик Аллахың берен түкениксиз сылагларыны гөрүп, оларың еринде болмаклыгы исләрлер».

99. Кәбир уламалар айдыпдыр: «Хер бир ынсан талаңчылыгың дөрт гөрнүши билен саташар: 1) өлүм перишдеси онуң җаныны алар; 2) мирасдүшерлери мүлкүни пайлашарлар; 3) ердәки гурчук онуң тенини алар; 4) Кыямат гүни гаршыдашлары онуң хайырлы амалларыны аларлар».

100. Кәбир уламалардан роваят эдилипдир: «Ким небис ислеглери билен мешгулланян болса, хөкман аяллар билен багланшыгы болар. Ким байлык йыгнамак билен мешгулланян болса, хөкман харам билен-де багланшыгы болар. Ким мусулманларың ишлери билен мешгул болса, онда ол хөкман олара эмирлик эдер. Ким ыбадат билен мешгул болса, ол хөкман ылым билен багланшыклы болар».

101. 'Алиден (р.а.) хабар берилйәр: «Ишлериң иң кыны болуп, дөрт зат чыкыш эдйәр: 1) гахар-газап вагтында гечиримли болмак; 2) мадды кынчылык вагтында җомарт болмак; 3) башга җынсдакы адам билен екеликде галаныңда пәклигиңи сакламак; 4) Горкян я-да баглы болан шахсыетиңе хак сөзи айтмак».

102. Зебурда айдылшына гөрә, Бейик Аллах Дауд (а.с.) пыгамбере айдыпдыр: «Ким гүнде өзүниң дөрт сагадыны ашакдакылара багышласа, ол парасатлы ве дана хасапланар: 1) Аллаха хамду-өвгүлер айтмак үчин, багышланан сагат; 2) өз-өзүңе баха бермеклиге (анализ) багышланан сагат; 3) кемчиликлериңи гөркезҗек диндар доганларың билен гатнашмак үчин сагат; 4) ругсат эдилен ныгматлардан леззетленмек үчин сагат».

103. Кәбир уламалар айдыпдыр: «Әхли ыбадат дөрт затда җемленендир: 1) берен сөзүңде дурмаклык; 2) канунлары горамакда; 3) якынларыңы йитирениңде сабыр этмекде; 4) бар задың билен канагат этмекде.

Дөрдүнҗи бап. “Бәш зат барада…”

104. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Кимде-ким бәш затда әсгермезчилик этсе, башга бәш затда зыяна галар: 1) ким алымлара әсгермезчилик этсе, ол дининде зыяна галар; 2) ким хәкимлере әсгермезчилик этсе, ол бу дүнъеде зыяна галар; 3) ким гоңшыларына әсгермезчилик этсе, ол хайырда зыяна галар; 4) ким гүйч эелерине әсгермезчилик этсе, ол достлукда зыяна галар; 5) ким машгаласына әсгермезчилик этсе, ол говы яшайышдан зыяна галар».

105. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Шейле бир вагт гелер, мениң умматым бәш зады сөер ве бәш зады болса ятдан чыкарар: 1) олар бу дүнйәни сөйүп, онуң соңуны ятдан чыкарарлар; 2) олар җайлары сөйүп, габырлары ятдан чыкрарлар; 3) олар байлыгы сөйүп, хасап берилҗекдигини ятдан чыкарарлар; 4) олар чагалары сөйүп, хакыкаты ятдан чыкарарлар; 5) олар өзлерини сөйүп, Аллахы ятдан чыкарарлар. Олар менден пәк, мен хем олардан».

106. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Бейик Аллах бәш зат үчин бәш зады тайынлапдыр: 1) шүкраналык үчин – хайырларың артмаклыгыны тайярлапдыр; 2) дога эдйәнлер үчин – җогап тайярлапдыр; 3) истигфар үчин - гүнә гечиш тайынлапдыр; 4) тоба үчин – онуң кабул эдилмегини тайынлапдыр; 5) садака үчин – миннетдарлыгы тайярлапдыр».

107. Абу Бекр ас-Сыддыкдан (р.а.) хабар берилйәр: «Бәш саны түмлүк бар ве оларың ичинде бәш саны чыра бар: 1) бу дүнйә болан сөйги – түмлүкдир, онуң чырасы болса – таквалыкдыр; 2) гүнә – түмлүкдир, чырасы – тобадыр; 3) габыр – түмлүкдир, онуң чырасы имандыр; 4) ахыриет – түмлүкдир, онуң чырасы болса – хайырлы амаллардыр; 5) Сырат көпрүси – түмлүкдир, онуң чырасы болса – акыдадыр (якын)».

108. 'Омар (р.а.) айдыпдыр: «Эгерде гайыба дава эдйәр диймеселерди, мен бәш хили ынсаның җеннетидигине шаятлык эдердим: 1) гарып адамың өз машгаласыны экләп сакламагы; 2) адамсы разы болан аял; 3) өз мәхринден әрине садака берйән зенан; 4) эне-аталары разы болан ынсан; 5) гүнә эденден соң тоба эдйәнлер».

109. 'Осман (р.а.) айдыпдыр: «Бәш хили зат таквалагың аламатындандыр: 1) динини беркидип, җынс агзаларыны ве дилини гүнәден гораян ынсанларың арасында гезмеги; 2) өзи билен бу дүнъеде бейик бир иш йүзе чыкса, оны өзи үчин бетбагтлык билйән болса; 3) дининде өзи билен кичирәк бир зат амала ашса-да, оны пейдаланян болса; 4) ол халал зады-да иймейәр, эгерде онуң харам билен багланшыгы барлыгына шүбхе бар болса; 5) хеммелер оны довзахдан халас болан дийип пикир эдйәрлер, ол болса өзүни хеләк болан хасапалаяр».

110. 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Шу бәш саны хәсиет болмадык боланда әхли ынсанлар таква (өвлат) болардылар: 1) җахылыет билен разылык; 2) шу дүнйә болан гүйчли ислег; 3) байлыкда гысганчлык; 4) амалларда ыря (ил гөрсүнлик); 5) өз дүшүнҗесинден хош болмак».

111. Уламаларың җемагатындан хабар берилйәр, Бейик Аллах Мухаммет (с.а.в.) пыгамбери бәш керамат билен бейгелдипдир: 1) ады билен; 2) бедени билен; 3) совады билен; 4) ялңышы билен; 5) разылык билен.

1. Бейик Аллах пыгамберимизе, бейлеки пыгамберлер билен болушы ялы, адыны тутман, эйсем: «Эй пыгамберим» дийип йүзленипдир. 2. Дине дахыллыкда болса, пыгамберимиз (с.а.в.) бир зат соранда, Бейик Аллах пыгамберимизиң (с.а.в.) адындан җогап берипдир, бу бейлеки пыгамберлере эдилмәнди. 3. Совгада дегишлиликде болса, Бейик Аллах «Аллах сени багышлады» дийип, ол гүнә этмәнкә багышлады. 4. Разылык барада айдыланда болса, Бейик Аллах бейлеки пыгамберлере гайтарышы ялы, онуң гурбанлыгыны, садакасыны, пайыны гайтармады.

112. 'Абдулла бин Амр бин ал-Ас[18] (икисинденем Аллах разы болсун) айдыпдыр: «Кимде-ким шу бәш зада япышса, шу дүнъеде-де, ахыриетде-де багтлы болар: 1) Ким «Лә иләхе илләлаху, Мухаммедресуллах» келемесини көп гайталап гезсе (Аллахдан башга худай ёкдур, Мухаммет онуң илчисидир); 2) ким кынчылыга дүшенде: «Хакыкатдан-да, биз Аллахдан гелдик ве Аллаха гайдып барарыс. Диңе Гудраты гүйчли Бейик Аллах гүйч-кувват эесидир» дийип гезсе; 3) киме ныгмат берилен болса, ол хем: «Әлемлериң Реббине хамдлар болсун» дийип берлен ныгаматың шүкүрини етирсе; 4) ким хер бир ише башланында «Бисмилләхир-рохманир-рохим» дийсе; 5) ким гүнә эдип, «Мен Бейик Аллахдан багышланмагымы диләп, тоба эдйәрин» - диййән болса».

113. Пыгамберимиз Мухаммед (с.а.в.) айдыпдыр: «Бәш зады башга бәш зат гелмәнкә пейдалан: 1) Гаррылык гелмәнкә яшлыгы; 2) хассалык гелмәнкә саглыгы; 3) гарыплык гелмәнкә байлыгы; 4) өлүм гелмәнкә яшайышы; 5) ишлилик гелмәнкә бош вагты».

114. Яхя бин Му'аз ар-Рази рахметуллах айдыпдыр: «Ким герк-гәбе доюп ийсе, онуң эти көпелер. Кимиң эти көпелсе онуң небис ислег-хыҗувлары-да артар. Кимиң небис ислег-хыҗувлары артса, онуң гүнәлери-де артар. Кимиң гүнәлери артса, онуң калбы даша дөнер. Кимиң калбы даша дөнсе, ол бу дүнйәниң бела-бетерлеринде ве аҗайыплыкларында гарк болар».

115. Суфян ас-Саури рахметуллах айдыпдыр: «Гарып адамлар бәш зады, бай адамлар-да бәш зады сайлапдыр. Гарыплар сайлапдыр: 1) рухың дынчлыгыны; 2) калбың азатлыгыны; 3) Аллаха ыбадаты; 4) хасабың еңиллигини; 5) бейик дереҗәни. Байлар сайладылар: 1) рухы мушакгатлыгы; 2) калбың ишини; 3) бу дүнйә ыбадаты; 4) хасабың агырлыгыны; 5) пес дереҗәни».

116. 'Абдылла ал-Антаки рахметуллах айдыпдыр: «Бәш зат калб үчин дермандыр: 1) таквалар билен биле болмак; 2) Куран окамак; 3) бош ашгазан; 4) гиҗе туруп намаз окамак; 5) сәхердәки дога».

117. Уламаларың җемагында айдылыпдыр: «пикир – бәш гөрнүшде боляр: 1) Аллахың гудратлары барадакы пикир, иманы ве товхыды (Аллахы бирлемеги) ояряр; 2) Аллахың ныгматлары барадакы пикир – сөйгини ояряр; 3) Аллахың берен вадалары барадакы пикир, хайырлы амаллары этмеклик ислегини ояряр; 4) Аллахың газабы барадакы пикир, Аллаха болан горкыны ояряр; 5) Ыбадатларда сәвлик билен эдилен хаталар, шейле-де болса Аллахың оңа гечиримлидиги хакындакы пикир, садалыгы ве утанч-хаяны ояряр».

118. Кәбир акылдарлар айдыпдырлар: «Таквалыгың өңүнде бәш саны пәсгелчилик бар, ким олары гечип билсе таквалыга етдигидир: 1) кынчылыгы еңилликден илери тутмак; 2) зәхмети дынчлыкдан илери тутмак; 3) кичелмәни бейгелмекден илери тутмак; 4) дыммаклыгы дилеварлыкдан илери тутмак; 5) өлүми яшайышдан илери тутмак».

119. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Гизлинликде окалан намаз калбы беркидйәр. Садака мал-мүлки беркитйәр. Ыхлас амаллары беркитйәр. Догручыллык сөзлери беркитйәр. Маслахат пикирлери беркитйәр».

120. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Хакыкатдан-да, байлык йыгнамакда бәш саны зат бар: 1) байлык йыгналанда рахатсызлык; 2) Бейик Аллаха ыбадат этмекден дашлашдырян, байлыгы көпелтмек үчин гайрат этмек; 3) талаңчыдан ве огрудан горкы; 4) ачгөз ве хусыт адам диен ада эе болмак мүмкинчилиги; 5) байлык үчин таква ынсанлардан дашлашмак. Байлыкдан йүз өвүрмекде-де бәш зат бар: 1) оны гөзлемекден рухуң дынчлыгы; 2) Аллахы зикр этмек үчин бош вагтың эмеле гелмеги; 3) талаңчылардан ве огрулардан ховпсузлык; 4) асылзада адына эе болмак; 5) байлыкдан йүз өвүрмек билен таквалар билен достлашмак».

121. Суфян ас-Саури рахметуллах айдыпдыр: «Шу вагт, бәш саны хәсиете эе болан адам байлык топлар: 1) улы арзувлара эе болан; 2) улы ислеглери болан; 3) өрән хусыт болан; 4) таквалыгы аз болан; 5) ахыриети ятдан чыкаран».

122. Хатим ал-Асама рахметуллах айдыпдыр: «Ховлукмачлык – шейтандандыр, эмма пыгамбериң (с.а.в.) сүннетинден алнан шу бәш затда ховлукмалыдыр: 1) гелен мыхманы нахарламакда; 2) өлен адамы җайламакда; 3) кәмиллик яшына етен гызыңы әре бермекде; 4) карзларыңы гайтармакда; 5) гүнә иш эдениңден соң тоба этмекликде».

123. Мухаммет ат-Дури рахметуллах айдыпдыр: «Иблис бәш зат үчин багтыгара болупдыр: 1) өзүниң гүнәсини боюн алмадыгы үчин; 2) өз гүнәси үчин өкүнч-пушейман этмедиги үчин; 3) эден гүнәси үчин өзүни язгармадыгы үчин; 4) тоба этмеклик ислемедиги үчин; 5) Аллахың рахметине умыдыны йитирендиги үчин. Адам (а.с.) бәш зат үчин багтлы болупдыр: 1) өз эден гүнәсини боюн алды; 2) гүнә эдени үчин өкүнип пушейман этди; 3) эден гүнәси үчин өзүни язгарды; 4) тоба этмеклиге ховлукды; 5) Аллахың рахметинден умыдыны йитирмеди».

124. Шакык ал-Балхы[19] рахметуллах айдыпдыр: «Бәш саны зада япышың ве олары амал эдиң: 1) Аллаха ыбадат эдиң Оңа мәтәчлигиңизе гөрә; 2) өзүңизе нәчерек яшамак галан болса, бу дүнъеден шончарак-да алың; 3) нәчерәк Аллахың җезасыны чекип билерин дийсеңиз, шончарак-да гүнәлер эдиң; 4) габырда нәче вагт ятҗакдыгыңыза гөрә, бу дүнъеде өзүңизе шончарак-да хараҗат эдиниң; 5) хайырлы амаллары шончарак эдиң, җеннетде өзүңизе нәчерәк ер ислейшиңиз ялы».

125. 'Омар (р.а.) айтды: «Мен кән дост гөрдүм, эмма дилиңи сакламак ялы гымматлы дост гөрмедим. Мен кән гейим гөрдүм, эмма таквалык ялы гыммат гейим гөрмедим. Мен көп байлык гөрдүм, эмма канагатлылык ялы гыммат байлык гөрмедим. Мен кән хайырлар гөрдүм, эмма өвүт-несихат ялы гыммат хайыр гөрмедим. Мен кән тагам (иймит) гөрдүм, эмма сабырлылык ялы леззетли тагам гөрмедим».

126. Акылдарлардан бири айдыпдыр: «Зухд (тагатлы канагатлылык) бәш затдан ыбаратдыр: 1) Аллаха болан хак иман; 2) ярадыланлардан екеликде болмак; 3) амалларда ыхлас; 4) гелен шерлере сабыр етмек; 5) бар болан задыңа канагат».

127. Ыхласлы ыбадат эдйәнчилериң бири өзүниң хамду-догаларының биринде айдыпдыр: «Эй Аллахым, улы умыт-тамалар мени алдады. Бу дүнйә болан сөйгүм мени хеләк этди. Шейтан болса азашмаклыга итерди. Шериң баштутаны болан небсим, Хакдан мени дашлашдырды. Ярамаз достум Саңа гаршы болмакда маңа ярдам этди. Халас этмеклиги сораянларың Халасгәри, мени-де халас эт! Эгерде Сен маңа рахмет этмесең, ким маңа рахмет этсин?!».

128. Пыгамберимиз Мухаммед (с.а.в.) айдыпдыр: «Шейле бир вагт гелер, мениң умматым бәш зады сөйер ве бәш зады-да ятдан чыкарар: 1) бу дүнйәни сөйүп, ахыриети унудар; 2) бу яшайышы сөйүп, өлүми унудар; 3) көшклери сөйүп, габыры унудар; 4) байлыгы сөйүп, хасап берҗекдигини унудар; 5) ярдыланлары сөйүп, Яраданы болса унудар.»

129. Яхя бин Му'аз ар-Разит рахметуллах хамду-догаларында айдыпдыр: «Эй Аллахым, гиҗәниң хич гөзеллиги ёкдур, эгерде ол Саңа хамду-сеналар айдылман гечирилен болса. Гүндизиң хич бир аҗайыплыгы ёкдур, эгерде ол Саңа ыбадат эдилмән гечирилен болса. Бу дүнйәниң хич бир хезили ёкдур, эгерде онда Сен зикр эдилмесең. Ахыриетиң хич аҗайыплыгы ёкдур, эгерде Сениң онда магфыриетиң болмаса. Җеннетиң гөрки ёкдур, эгерде онда Сени гөрмесек».

Бәшинҗи бап. “Алты зат барда…”

130. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Алты зат алты ерде кесекидир: 1) ичинде намаз окалмаян метҗит, шол ериң халкы үчин кесекидир; 2) Өйде Куран бар болуп, окалмаян болса, ол өйүң адамлары үчин кесекидир; 3) бозук адамың ичиндәкы Куран, оңа кесекидир; 4) таква мусулман аял, залым, ахлаксыз әриң элинде кесекидир; 5) таква мусулман әр, ярамаз, ахлаксыз аялың элинде кесекидир; 6) халк алымы диңлемейән болса, ол алым халкың ичинде кесекидир. Соңра Ресулалла (с.а.в.) айтды: Хакыкатданда, Кыямат гүни олар ялы ынсанлара Бейик Аллах рахмет билен гарамаз».

131. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айтды: «Алты саны шахсыети Бейик Аллах ве мен нәлетледим: 1) Бейик Аллахың Китабына гошмачалар гиризйәнлери; 2) Бейик Аллахың такдыры барасында алдаянлары; 3) Аллахың песелденини бейгелтмек, Аллахың бейгелденини болса песелтмек үчин, залымлыгы пейдаланып агалык эдиҗилери; 4) Бейик Аллахың харам эденини, халал дийип билйәнлери; 5) Мениң машгаламдан Аллахың гадаган эденине, ыгтыярлы дийип хасаплаянлара; 6) мениң сүннетими терк эдйәнлере».

132. Абу Бекр ас-Сыддык (р.а.) айдыпдыр: «Хакыкатдан-да, Иблис – сениң өңүңдедир, небсиң – сагыңдадыр, шөвкедиң чепиңдедир, дүнъе болса – ызыңдадыр, беден агзаларың – сениң дашыңдадыр, Гудраты Гүйчли болса – ёкарыңдадыр. Иблис, Аллахың лагнаты оңа болсун, диниңи терк этмеклиге чагыряр. Небсиң боюн эгмезлиге чагыряр. Шөвкедиң хыҗувлы ислеглере чагыряр. Бу дүнъе өзүни ахыриетден артык гөрмеклиге чагыряр. Беден агзаларың гүнәлер этмеклиге чагыряр. Гудраты Гүйчли болса, сени җеннетине ве магфыриетине чагыряр. Бейик Аллах «Бакара» сураның 221-нҗи аятында айдяр: «Аллах сизи җеннете ве магфыриете чагыряр».

Ким Иблисе җогап берсе, динини йитирер. Ким небсине җогап берсе, җаныны йитирер. Ким шөвкедине җогап берсе, акыл-пайхасыны йитирер. Ким бу дүнйә җогап берсе, ахыриетини йитирер. Ким беден агзаларына җогап берсе, җеннетден махрум болар. Ким Гудраты Гүйчлә җогап берсе, гүнәлерден халас болуп, әхли ныгматлары-да газанар».

133. 'Омар (р.а.) айтды: «Хакыкатдан-да, Бейик Аллах алты зады башга алты задың ичинде гизләпдир: 1) разылыгыны ыбадатда гизледи; 2) газабыны боюн эгмезликде гизледи; 3) Ол Өзүниң бейик Адыны Куранда гизледи; 4) гадыр гиҗесини Ремезан айында гизледи; 5) «орта» намазы бәш вагт намазың арасында гизледи; 6) Кыямат гүнүни бейлеки гүнлериң ичинде гизледи».

134. 'Осман (р.а.) айтды: «Хакыкатдан-да, иманлы ынсан алты ягдайда горкы дуймалыдыр: 1) Аллах тарапындан иманың алынмагындан; 2) эгниндәки амаллары язян перишделер тарапындан Кыямат Гүнүнде масгара этҗек амалларың язылмагындан; 3) Шейтаның хайырлы амалларыңы ёк этмегинден; 4) первайсыз, гафлатлык пурсатында өлүм перишдесиниң җаныңы алмагындан; 5) бу дүнйәниң алдамагындан, оңа мешгул болуп ахыриете үнүссиз болмакдан; 6) машгала ве гарындашларың билен мешгул болуп, Бейик Аллахың зикрини этмекден совмакларындан».

135. 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Ким шу алты хәсиети өзүнде җемлесе, довзахдан халас болуп, җеннети болмаклыгы дилег этмек үчин хич бир пурсады элден бермез: 1) ким Бейик Аллахы танап, оңа ыбадат этсе; 2) ким, шейтаны танап, оны рет этсе; 3) ким ахыриете акыл етирип, оңа етмеклик үчин җан этсе; 4) Ким бу дүнйәни танап, оны инкәр этсе; 5) ким хака дүшүнип, оңа эерсе; 6) Ким азашмаклыгы танап, ондан гачса. Имам 'Али (р.а.) ене-де айдыпдыр: «Ныгматлара алты зат дахыллыдыр: 1) Ислам; 2) Куран; 3) Мухаммед – Аллахың ресулы; 4) абаданчылык; 5) гораг; 6) адамлардан гарашсылык».

136. Яхи бин Му'аз ар-Рази рахметуллахдан хабар берилйәр: «Ылым – амалларың ёл гөркезиҗисидир. Дүшүнмеклик – ылмың габыдыр. Акыл-пайхас – хайырларың ёлбашчысыдыр. Шөвкет – гүнәлериң гәмисидир. Байлык – текепбирлериң геймидир. Бу дүнйә – ахыриетиң базарыдыр».

137. Абу Зар Җимхир рахметуллах айдыпдыр: «Алты зат әхли дүнйә деңдир: 1) ынсаның иймити; 2) салых чага; 3) ылалашыклы аял; 4) дана сөзлер; 5) кәмил акыл; 6) сагдын беден».

138. Хасан ал-Басры рахметуллах айдыпдыр: «Эгерде Аллахың сөййән ынсанлары болмадык болса, бу дүнйә ве онда бар болан затлар харап боларды. Эгерде таквалар бар болмадык болса, әхли эрбет адамлар хеләк болардылар. Эгерде алымлар болмадык болса, онда әхли ынсанлар хайван ялы болардылар. Эгерде шеригатың хәкимлиги болмадык болса, адамлар бир-бирлерини хеләк эдердилер. Эгерде акмаклар болмадык болса, бу дүнйә вейран боларды. Эгерде шемал болмадык болса, хемме затлар порсарды».

139. Кәбир акылдарлар айдыпдырлар: «Ким Аллахдан горкмаса, дилиниң ялңышлыкларындан халас болуп билмез. Ким Аллаха доланып барҗакдыгындан горкмаса, өз калбыны харамлардан ве шүбхелерден халас эдип билмез. Ким ярадыланлардан йүз өвүрмесе, гүйчли харам ислеглерден гутулмаз. Ким өзүниң эдйән амалларына эсеван етмесе, риядан (ил гөрсүнден) халас болмаз. Ким Аллахдан калбының горалмагыны дилемесе, бахыллыкдан халас болмаз. Ким өзүнден ылмы ве амаллары ёкары боланлара серетмесе, өз-өзүнден гөвни хош болмакдан халас болмаз».

140. Хасан ал-Басры рахметуллах айдыпдыр: «Хакыкатдан-да, калбларың бозуклыгы алты зат себәплидир: 1) тоба эдерин диен умыт билен, гүнәлериң эдилмегинден; 2) ылымыңы артдырып, оңа гөрә амал эдилмезлигинден; 3) эгер амал эдилсе-де ыхлас ёклугындан; 4) Аллахың рызкындан иймитленип, шүкүр этмезликден; 5) Аллахың берен пайына, нәразылык билдирмекден; 6) өлүлери җайлап-да, ыбрат алмазлыкдан».

141. Хасан ал-Басры рахметуллах айдыпдыр: «Кимде-ким бу дүнйәни сөйүп, ахыретден илери тутса, Аллах оны алты зат билен җезаландырар. Оларың үчүси бу дүнъеде, галан үчүси-де ахыретде болар. Бу дүнйә дегишли үч җеза: 1) адамда шейле бир умыт-арзувлар болар, оларың ахыры болмаз; 2) шейле гүйчли небисҗеңлиги болар велин, онуң йүрегинде хич вагт канагат болмаз; 3) ынсан ыбадатың леззетинден махрум болар. Ахырете дегишли үч җеза: 1) Кыямат гүнүнде элхенчлик; 2) кын, мушакгатлы хасап; 3) узага чекҗек гайгы-гусса».

142. Ахнаф бин Кайс[20] (р.а.) айдыпдыр: «Бахылың хич дынҗы ёкдур. Яланчының эдеби ёкдур. Хусыдың хилеси ёкдур. Патышаларың ислеглериниң канагатланмасы ёкдур. Ярамаз ахлаклының хәкимлиги ёкдур. Аллахың такдырындан гайтарҗак ёкдур».

143. Бир акылдардан сорапдырлар: «Эгерде адам тоба эден болса, онуң кабул эдилендигини я-да эдилмедигини нәхили билип болар?» Акылдар шейле җогап берипдир: «Мен оны билмейәрин, йөне онуң аламатлары бар: 1) ынсан өзүни гүнәли хасап этмели; 2) ол өз калбында шатлыгың ёклугыны, гайгы-гуссаның болса барлыгыны гөрмелидир; 3) ол хайыр эдйәнлере якын болуп, шер ишлери эдйәнлерден дашлашмалы; 4) ол бу дүнъеде берлен аз зады көп билмели; 5) ол өз калбыны Бейик Аллаха баглашдырҗак затлар билен долдурып, калбыны Аллахдан дашлашдырҗак затлардан пәклемелидир; 6) ол өз дилини аяп саклап, хемише пикирде, алада-да ве өкүнчде болмалыдыр».

144. Яхя бин Му'аз рахметуллах айдыпдыр: «Мениң иң улы өз-өзүми алдамам шулардыр: 1) өкүнчсиз, гынанчсыз гүнәлерим багышланар диен умыт билен, гүнәлер етмеги довам этмегим; 2) боюн эгмезден Бейик Аллаха якынлашарын диен арзувым; 3) җәхеннемде тохум экип, хасылы җеннетде гарашмагым; 4) гүнәлери эдип-де, боюн боланларың болҗак ерине ымтылмагым; 5) хетденашалык ве исриплик билен, Гудраты Гүйчли Аллахың разылыгына умыдым».

145. Хачанда Ахнаф бин Кайсдан (р.а.): «Ынсана берилен затлардан, хайсысы хайырлы» - дийип соранларында, ол: «Догабитди акыл» – дийип җогап берипдир. Ондан сорадылар: «Эгерде ол болмадык болса?». Ол айдыпдыр: «Салых тербие». Ондан сорапдырлар: «Эгерде ол хем болмадык болса?» Ол айдыпдыр: «Хайырлы ёлдаш». Ондан ене-де сорапдырлар: «Эгерде ол хем болмадык болса?» Ол айдыпдыр: «Аллахдан горкян калп». Ондан сорапдырлар: «Эгерде ол хем болмадык болса?» Ол айдыпдыр: «Узак дыммаклык». Ондан сорапдырлар: «Эгерде ол хем болмадык болса?» Онда, ол шейле җогап берипдир «Тиз өлүм».

Алтынҗы бап. “Еди зат барада…”

146. Абу Хурейрадан (р.а.) роваят едилишине гөрә, Пыгамберимиз (с.а.в.) айдыпдыр: «Кыяматда, хич хили саяның ёк гүнүнде Гудраты Гүйчли Аллах еди гөрнүшли адамы Өзүниң Күрсүсиниң саясына салар: 1) адалатлы имамы (ёлбашчы); 2) Чагалыкдан Бейик Аллаха ыбадат этмек билен улалан адамы; 3) метҗит билен калбы баглы адамы; 4) Аллах разылыгы үчин бир-бирлерини дост тутунан я-да Аллах разылыгы үчин бир-бирлеринден дашлашан ики адамы; 5) Садака беренде саг элиниң беренини чеп элине-де билдирмейән адамы; 6) овадан ве абрайлы зенананың зына этмеклик барадакы теклибини, «Мен Аллахдан горкярын!» - дийип рет эдйән адамы; 7) ялңызлыкда Аллахы зикр эдйән ве Онуң өңүнде горкыдан ве умытдан долуп аглаян адамы».

147. Абу Бекр ас-Сыддык (р.а.) айдыпдыр: «Хусыт адам еди саны ягдайың хайсам болса биринден халас болуп билмез: 1) я-ха ол өлерде өзүниң мирасыны Бейик Аллахың харам эден затларына совурҗаклара галдырар; 2) я-да Бейик Аллах онуң үстүне, оны кемсидип, мал-мүлкүни элинден алҗак залым хөкүмдары иберер; 3) я-да тарп бош ерлерде бина галдырмак пикири онуң келлесине гелип, бар байлыгы шоңа гидер; 4) я-да онуң башына шу дүнйәниң белаларындан болан янгын ялы, сил ялы, огрулык ялы бир зат етер, 5) я-да небис-шөвкет ислеглери оны шейле бир хыҗувландырар велин, олар онуң бар байлыгыны харап эдерлер; 6) я-да ол шейле бир кесел билен хассалар велин, онуң бар байлыгы беҗергә гидер; 7) я-да ол байлыгыны бир ерлерде гөмүп, соңра-да ятдан чыкарып тапып билмез».

148. 'Омар (р.а.) айтды: «Ким көп гүлсе, онуң мертебеси ве абрайы песелер. Ким ынсанлара әсгермезчилик билен гараса, оңада әсгермезчилик билен гаралар. Ким хайсам болса бир зада көп үнс берсе, ол шол зат билен-де таналар. Ким көп геплесе, ол көп-де ялңышар. Ким көп ялңышса, онуң хая-шеримиде кемелер. Кимиң хая-шерими кемелсе, онуң таквалыгы-да кемелер. Кимиң таквалыгы кемелсе, онуң калбы-да өлер».

149. 'Османдан (р.а.) хабар берилйәр, ол «Говак (Кехф)» сурасының «Хем-де диварың астында олар үчин хазына барды ве оларың атасы таквады» диен 82-нҗи аятыны окап, шейле дийипдир: «Хазына – бу алтын тагтадыр, онуң йүзүнде еди сетирҗик язгы бардыр: 1) мен шейле адама хайран галярын, өңүнден такдыр эдилендигини билип-де, задының йитендиги үчин алада эдйәр; 2) мен шейле адама хайран галярын, хасап болҗакдыгыны билип-де, мал-мүлк йыгнаяр; 3) мен шейле адама хайран галярын, җәхеннемиң бардыгыны билип-де, гүнәлер эдйәр; 4) мен шейле адама хайран галярын, берк ынам билен Аллахың бардыгыны билип-де, башга бир зады зикр эдйәр; 5) мен шейле адама хайран галярын, шейтаның - ачык душмандыгыны билип-де, оңа гул боляр».

150. 'Алиден (р.а.) сорапдырлар: «Асмандан агыр, нәме бар? Ерден гиң нәме бар? Деңизден бай нәме бар? Дашдан гаты нәме бар? Отдан гызгын нәме бар? Совукдан совук нәме бар? Зәхерден аҗы нәме бар?». 'Али (р.а.) шейле җогап берипдир: «Адамлары нәхак гүнәкәрлемек, асмандан агырдыр. Хакыкат - ерден хас гиңишдир. Канагатлы йүрек деңизден байдыр. Мунафыгың калбы дашдан-да гатыдыр. Залым хөкүмдар отдан-да гызгындыр. Гыҗалатча мәтәч болуп йүз тутмак совукдан-да совгуракдыр. Сабыр – зәхерден-де аҗыдыр».

151. Мухаммет (с.а.в.) пыгамберимиз айтды: «Бу дүнйә – месгенсизиң месгенидир, эмләксизиң эмләгидир. Бу дүнйә үчин байлык йыгнаяның пайхасы ёкдур. Хем-де шу дүнйәниң ислеглерине гүмра боляның, акыл чатышы ёкдур. Онуң ызында гезйәнде, хакыкы ылым ёкдур. Бу затда бахыллык эдйәниң калбы ве акылы ёкдур. Дүнйә үчин ылгаяның берк иман ынанҗы ёкдур».

152. Җабир бин 'Абдулла ал-Ансарыдан[21] (р.а.) роваят эдилйәр, Пыгамберимиз (с.а.в.) айдыпдрыр: «Җебрайыл (а.с.) маңа гоңшы барада довамлы вагыз-несихат эдерди велин, мен оны мирасдүшерлериң бири эдермикә дийип пикир этдим. Ол аяллар барадакы вагыз-несихатыны кесмезди велин, мен олар билен талагы (айырлышмагы) гадаган эдермикә дийип пикир этдим. Ол гуллар барадакы вагыз-несихатыны кесмезди велин, мен оларың долы азат болмагының вагтыны кесгитләрмикә дийип пикир этдим. Ол маңа мисвак барадакы вагыз-несихатыны кесмезди велин, ол оны уланмаклыгы парз эдермикә дийип пикир этдим. Ол маңа җемагат билен намаз окамак барада довамлы вагыз-несихат эдерди велин, мен Бейик Аллах җемагат билен окалмадык намазы кабул этмез дийип пикир этдим. Ол маңа гиҗе окалян тахаҗуд намазы барада довамлы вагыз-несихат эдерди велин, мен гиҗе укусы ёк дийип пикир этдим. Ол маңа Аллахы зикр этмек барада вагыз-несихатыны кесмезди велин, мен башга сөзлерде хайыр ёк дийип пикир этдим».

153. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Гудраты Гүйчли Бейик Аллах еди гөрнүшли адама бакмаз ве акламаз, эмма олары довзаха салар: 1) азгын ве ахлаксыз адамы; 2) онанизм билен мешгул боляны; 3) хайванлар билен җынсы гатнашык эдйәни; 4) аялының отырерине җынсы гатнашык эдйәни; 5) Аялы ве онуң гызы билен җынсы гатнашык эдйәни; 6) гоңшысының аялы билен зына эдйәни; 7) гоңшысына шейле зыян берйәндиги үчин онуң гаргышына галяны».

154. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Аллах ёлунда шехит боланлардан башгада, шехитлиге шу еди гөрнүшли ынсанлар дегишлидир: 1) ашгазан-ичеге кеселлеринден өлен адам; 2) гарк боланлар; 3) гапырга ара органларың кеселлеринден өлен адам; 4) мерги я-да бейлеки ёканч кеселлерден өлен адам; 5) янгында өленлер; 6) чага догуранда вепат болан аял; 7) ».

155. Ибн 'Аббас (р.а.) айдыпдыр: «Парасатлы адамың еди затдан бетер еди зады илери тутмаклыга хаклыдыр: 1) байлыкдан гарыплыгы илери тутмагы; 2) шөхратдан кичилиги илери тутмагы; 3) текепбирликден садалыгы илери тутмагы; 4) аша доклукдан ачлыгы илери тутмагы; 5) бейгелмекден песлиги илери тутмагы; 6) шатлыкдан гам-гуссаны илери тутмагы; 7) яшайышдан өлүми илери тутмагы».

Единҗи бап. “Секиз зат барада…”

156. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Секиз зат билен башга секиз зат доймаз: 1) гөз гарамак билен доймаз; 2) ер ягышдан доймаз; 3) аял эркекден доймаз; 4) алым ылымдан доймаз; 5) сораян сораг бермекден доймаз; 6) небисҗең харсыдүнйәликден доймаз; 7) деңиз сувдан доймаз; 8) от одундан доймаз».

157. Абубекр ас-Сыддык (р.а.) айтды: «Секиз саны зат башга секиз зат үчин гөзелликдир: 1) садалык гарыплык үчин гөзелликдир; 2) шүкраналык ныгматлар үчин гөзелликдир; 3) сабыр сынаглар үчин гөзелликдир; 4) парасатлылык ылым үчин гөзелликдир; 5) эдеплилик талып үчин гөзелликдир; 6) көп агламак горкы үчин гөзелликдир; 7) диле алмазлык хайырлы амал үчин гөзелликдир; 8) үнүслилик намаз үчин гөзелликдир».

158. 'Омар (р.а.) айдыпдыр: «Ким бош сөзлүлиги терк этсе, оңа даналык берилер. Ким гарайышларындакы артыклыгы терк этсе, оңа калп асудалыгы берилер. Ким аша көп иймеклиги терк этсе, оңа ыбадатың сүйҗилиги берилер. Ким көп гүлмеклиги терк этсе, оңа абрай берилер. Ким дегишмекдәки артыклыгы терк этсе, оңа гөзеллик берилер. Ким дүнйә болан сөйгүни терк этсе, оңа ахырете болан сөйги берилер. Ким бейлеки ынсанларың кемчилигини гөзлемеклиги терк этсе, өз кемчиликлерини дүзетмеклик берилер. Ким Бейик Аллах нәхиликә дийип дерңемеги терк этсе, оңа мунафыклыкдан халас болмаклык берилер».

159. 'Осман (р.а.) айдыпдыр: «Аллахы тананларың аламаты шулардыр: 1) онуң калбы горкы ве умытда; 2) онуң дили хамду-сенада; 3) онуң гөзлери утанч ве агыда; 4) онуң ислеги бу дүнйәни терк этмек ве Аллахың разылыгының гөзлегинде».

160. 'Али (р.а.) айтды: «Ол намазда хайыр ёкдур, эгерде онда бар үнс (хушу) болмаса. Ол розадан хайыр ёкдур, эгерде дил гыбатдан ве яңралыкдан сакланмаса. Мукаддес Куран окамакда хайыр ёкдур, эгерде онуң манысы барада ойланмасаң. Ол ылымда хайыр ёкдур, эгерде онда таквалык болмаса. Ол байлыкда хайыр ёкдур, эгерде онда җомартлык болмаса. Ол доганлыкда хайыр ёкдур, эгерде онда гораг болмаса. Ол ныгматдан хайыр ёкдур, онуң ичинде болмасаң. Ол догада хайыр ёкдур, эгерде онда ыхлас болмаса».

Секизинҗи бап. “Докуз зат барада…”

161. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Бейик Аллах Муса бин Имрана (а.с.) Төвратда айдыпдыр, ягны әхли хаталарың (гүнәлериң) энеси үч затдыр: 1) текепбирлик; 2) гөрүплик; 3) ачгөзлүк. Олардан ене-де алты зат чыкяр: 1) аша доймаклык; 2) укы; 3) дынчлык; 4) байлыга болан сөйги; 5) өвгә болан сөйги; 6) хәкимлиге болан сөйги».

162. Абу Бекр ас-Сыддык (р.а.) айдыпдыр: «Ыбадат эдйәнлериң үч гөрнүши болуп, оларың херсиниң өз үч аламаты бар ве олары шол аламатлар билен танамак боляр: биринҗи гөрнүши – олардыр, ягны Бейик Аллаха горкы билен ыбадат эдерлер; икинҗи гөрнүши – олардыр, ягны Бейик Аллаха умыт билен ыбадат эдерлер; үчүнҗи гөрнүши – олардыр, ягны Бейик Аллаха сөйги билен ыбадат эдерлер. Биринҗи гөрнүшиң – үч аламаты: 1) ол өзүни йигренер; 2) эден хайырлы амалларыны аз дийип билер; 3) эден гүнәлерини улы дийип хасап едер. Икинҗи гөрнүшиң – үч аламаты: 1) ол әхли ягдайларда ынсанлар үчин нусга ве гөрелдедир; 2) ол бу дүнйәниң эмләгини пайлаян ынсанларың иң данасыдыр; 3) ол әхли ярадыланлар барада говы пикирде болуп, өзүниң иң хайырлы ойланмаларыны Аллаха угрукдуряндыр. Үчүнҗи гөрнүшиң – үч аламаты: 1) Аллахың разылыгыны газанмак үчин, өзүниң сөййән задыны берйәр; 2) Аллахың разылыгыны газанмак үчин, өзүниң небсини нәразы эдйәр; 3) ол әхли ягдайларда-да өз Реббиниң буйрукларыны ве гадаганлыкларыны амал этмеклиге гайрат эдйәр.»

163. 'Осман (р.а.) айдыпдыр: «Ким бәш вагт намазыны өз вагтында окамак билен гайрат этсе, Аллах оны докуз зат билен сылаглар: 1) оны Аллах сөйер; 2) онуң бедени сагдын болар; 3) оны перишделер горар; 4) оңа хайыр иберилер; 5) онуң йүзүнден таквалыгың нуры ягар; 6) Бейик Аллах онуң калбыны юмшадар; 7) ол Сырат көпүсинде йылдырым чалтлыгында гечер; 8) Бейик Аллах оны отдан горар; 9) Бейик Аллах оны горкы ве гайгысы болмаҗаклар билен гоңшы эдер».

164. 'Али (р.а.) айтды: «Агының үч гөрнүши бар: 1) Бейик Аллахың җезасындан горкуп агламак; 2) Онуң газабындан горкуп агламак; 3) Аллахдан айрылмакдан горкуп агламак. Биринҗи гөрнүше, гүнәлерден пәкленмек дегишлидир. Икинҗи гөрнүше, кемчиликлерден халас болмаклык дегишлидир. Үчүнҗи гөрнүш Сөйгүлиң (Аллахың) горагына ве разылыгына алып баряр. Гүнәлерден пәкленмегиң мивеси җезадан халас болмакдыр. Кемчиликлерден халас болмаклыгың мивеси хемише ныгматда ве улы дереҗелерде болмакдыр. Сөйгүлиң горагында ве разылыгында болмаклыгың мивеси болуп, Онуң оны гөрмекден, перишделериң гөрмәге гелмегинден ве хайырларының артмагындан Бейик Аллахың разылыгы барадакы шатлыклы хабардыр».

Докузынҗы бап. “Он зат барада…”

165. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Мен сизе мисвак уланмаклыгы весъет эдйәрин, себәби онда он саны аҗайып зат бардыр: 1) дишлери арассалаяр; 2) Аллахы разы эдйәр; 3) шейтаның гахарыны гетирйәр; 4) оны уланмак билен Аллаха ве перишделере сөйгүли боляң; 5) дишиң этлерини беркидйәр; 6) гыллыгың айрылмагына ярдам берйәр; 7) агызың ысыны говулаяр; 8) өт аҗылыгыны (сары гайнаманы) гайтаряр; 9) гөрүши говуландыряр; 10) агыз ве ашгазандан гелйән ысы айыряр». Ондан соңра Ресулалла (с.а.в.) айдыпдыр: «Мисвак уланып окалан намаз, оны уланман окалан намаздан етмиш эссе гымматлыдыр».

166. Абу Бекр ас-Сыддык (р.а.) айтды: «Бейик Аллах кими он саны хәсиет билен сылагласа, ол әхли шерлерден халас болуп, Аллаха якынларың арасында болар ве такваларың дереҗесини алар: 1) хемише догрычыл болмак билен, йүрек разылыгында болмак; 2) халыс сабырлы болмак билен, шүкраналыкда болмак; 3) хемише гарыплыкда болмак билен, канагатда болмак; 4) элмыдама ойланмаларда болмак билен, ачлыкда болмак; 5) элмыдама гайгы-гуссада болмак билен, түкениксиз горкыда болмак; 6) хемише ыхласда болмак билен, асуда беденде болмак; 7) хемише юмшаклык билен, хакыкы рехимлиликде болмак; 8) хемише сөймек билен, утанч-хаяда болмак; 9) хемише ылымда болмак билен, хемише парасатда болмак; 10) хемише иманда болмак билен, берк акыл-пайхасда болмак».

167. 'Омар (р.а.) айдыпдыр: «Он саны задың башга он затсыз хайыры ёкдур: 1) таквалык ёк - акылдан; 2) ылым ёк - гымматлыкдан; 3) горкы ёк - үстүнликден; 4) адалат ёк - хәкимликден; 5) эдеп ёк - хасапдан; 6) асудалык ёк - бегенчден; 7) җомартлык ёк - байлыкдан; 8) канагат ёк - гарыплыкдан; 9) садалык ёк - дереҗә галмакдан; 10) ярашык ёк - гөрешден хайыр ёкдур».

168. 'Осман (р.а.) айдыпдыр: «Он саны зат иң хеләк боланлардыр: 1) сораг берилмейән алым; 2) амал эдилмейән ылым; 3) кабул эдилмейән догры пикир; 4) уланылмаян яраг; 5) намаз окалмаян метҗит; 6) окаламаян Мукаддес Кураны-Керим; 7) Аллахың разылыгы үчин сарп эдилмейән байлык; 8) чапылмаян ат; 9) бу дүнйәни ислейәниң ичиндәки, дүнйәни терк этмеклигиң ылмы; 10) ахырет үчин согап йыгналмадык узак өмүр».

169. 'Али (р.а.) айдыпдыр: «Ылым – мирасдан хайырлыдыр. Эдеплилик – иң говы хәсиетдир. Таквалык – иң говы хәзирликдир (гордур). Ыбадат – иң говы харытдыр. Хайырлы амал – иң говы ёл гөркезиҗидир. Оңат хәсиет – иң говы достдур. Юмшаклык – иң говы көмекчидир. Канагатлылык – иң хайырлы байлыкдыр. Диндарлык – иң хайырлы көмекдир. Өлүм – иң говы тербиечидир».

170. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Мениң умматымдан он адам өзлерине мусулман дийселер-де, олар Бейик Аллаха иман этмедиклердендир: 1) билкастлайын адам өлдүрйән; 2) җадыгөйлик ве пал-малчылык билен мешгул болян; 3) арада гезйән; 4) зекат бермейән; 5) спиртли ичгилер ичйән; 6) хаҗа гидип билсе-де гитмейән; 7) фитне яйрадян; 8) сөвеш мейданындан яраг сатян; 9) аялының отыр ерине җынсы арагатнашык эдйән; 10) өйленмек болмаяна өйленйән. Ким шу амаллары харам хасапаламаса, хакыкатдан-да дининден чыкяндыр».

171. Мухаммет (с.а.в.) айтды: «Ынсан асманда ве ерде иман эден дийип хасапланмаз, тә васыл (етишен) болянча. Ол васыл (етишен) хасапланмаз, тә мусулман болянча. Ол мусулман хасапланмаз, тә онуң эллери ве дили ынсанлара саламатлык ве асудалык гетирйәнчә. Ене-де ол мусулман хасапланмаз, тә ол алым (ылма эе) болянча. Ол алым хасапланмаз, тә алан ылмына амал эдйәнчә. Ол ылмына амал эдйән хасапланмаз, тә бу дүнйәден сакланянча. Ол бу дүнйәден сакланянчы хасапланмаз, тә таква болянча. Ол таква хасапланмаз, тә сада ве табын болянча. Ол сада (кичигөвүнли) хасапланмаз, тә өзүни танаянча. Ол өзүни танамаз, тә сөзлеринде парасат болянча».

172. Кәбир акылдарлардан хабар берилйәр: «Он гөрнүшли адамың он хәсиетини Бейик Аллах йигренйәр: 1) байларда хусытлыгы; 2) гарыпларда текепбирлиги; 3) алымларда хыҗувлы дүнйә ислегини; 4) аялларда бихаялыгы; 5) гаррыларың бу дүнйә сөйгүсини; 6) яшларда ялталыгы; 7) хәкимлерде залымлыгы ве эзмелери; 8) дин үчин гөрешйәнлерде горкыны; 9) дүнйәни терк эденлериң өз-өзлеринден гөвни хошлугыны; 10) ыбадат эдйәнлериң риясыны (ил гөрсүнини)».

173. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айдыпдыр: «Эшрет он затдан ыбаратдыр. Оларың бәшиси бу дүнъеде, галан бәшиси ахыретде. Бу дүнйә дегишлиси: 1) ылым; 2) ыбадат) 3) халал рызк; 4) сынагларда сабыр; 5) ныгматлара шүкүр этмек. Ахырете дегишлиси: 1) өлүм перишдесини рехимлилик ве юмшаклык билен гелмеги; 2) габырда сораг эдйән Мүңкүр ве Некир перишделерден ховпсузлык; 3) Кыямат Гүнүнде горкы дуймаз; 4) гүнәлери ювулып, хайырлы амаллары кабул эдилер; 5) Сырат көпрүсинден йылдырым чалтлыгында гечип, җеннете саламатлык билен гирер».

174. Лукман Хеким (р.а.) өз оглуна айдыпдыр: «Эй оглум, даналык он зады амал эдйәр: ол өлен калба җан берйәр; ол гарыплар билен отурмаклыгы үндейәр; ол патышаларың дереҗесине ченли галдыряр; ол билинмейәни абрайлы эдйәр; ол гуллары азат эдйәр; ол кесекилере гачыбаталга берйәр; ол мәтәчлери байлашдыряр; ол пәхимлилериң пәхмини ве беглериң болса беглигини артдыряр. Даналык байлыкдан гымматлыдыр, ол горкыдан горагдыр, сөвешде ярагдыр, гирдеҗили харытдыр, элхенчлик (Кыямат) гүнүнде горагдыр. Хачанда иман-ынанч өзүнде гутарярка, даналык ёл гөркезиҗидир. Хачанда гейим ялаңачлыгы өртмейәкә, даналык япынҗадыр».

175. Кәбир уламалардан хабар берлишинә гөрә, акыл-пайхаслы ынсанлар тоба эден соңлар он зады ерине етирмеги герекдир: 1) дилиң билен гүнәң гечилмегини сорамак; 2) йүрекден пушейман этмек; 3) бедениң билен гүнә этмекден дашлашмак; 4) гүнә этмеклиге гайдып гелмезлик; 5) ахырети сөймек; 6) бу дүнйәни йигренмек; 7) аз геплемек; 8-9) аз ийип-ичмек билен, ылмыңы ве ыбадатыңы артдырмак үчин вагты тыгшытламак; 10) аз ятмак.

Бейик Аллах, Кураның «аз-Зарият» сурасының 17-18-нҗи аятларында, таква ынсанлары шейле суратландырыпдыр: «Олар гиҗәниң диңе аз бөлегини ятардылар, көп бөлегини болса Аллаха ыбадата багыш эдердилер, гиҗәниң соңкы бөлегини болса Аллахдан гүнәлериниң гечилмегини диләп гечирердилер».

176. Анас бин Мәлик[22] (р.а.) айдыпдыр: «Хакыкадан-да, Ер, хер гүн он зат билен чагырып ынсанлара йүзленйәр: «Эй Адам оглы, сен мениң үстүмде гезйәң ве маңада гелерсиң. Сен мениң үстүмде гүнәлер эдйәң, йөне мениң астымда җезаңы аларсың. Сен мениң үстүмде гүлйәрсиң, эмма сен мениң астымда аҗы-аҗы агларсың. Сен мениң үстүмде шатланярсың, эмма мениң астымда хасрат чекерсиң. Сен мениң үстүмде байлык йыгнаярсың, эмма мениң астымда мунуң үчин пушман эдерсиң. Сен мениң үстүмде харам иййәрсиң, эмма мениң астымда сени гурчуклар иер. Сен мениң үстүмде текепбирленйәрсиң, эмма мениң астымда масгара боларсың. Сен мениң үстүмде гөвүн ачярсың, эмма мениң астымда гам-гуссада боларсың. Сен мениң үстүмде ягтылыкда гезйәрсиң, эмма мениң астымда түмлүкде боларсың. Сен мениң үстүмде адамлар билен гезйәрсиң, эмма мениң астымда ялңыз боларсың».

177. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в.) айтды: «Ким көп гүлсе, он зат билен җезаландырылар: 1) онуң калбы өлер; 2) онуң йүзүнден садалык ве салыхатлылык йитер; 3) шейтан оңа ичигаралык билен гүлер; 4) Аллах оңа газапланар; 5) Кыямат Гүнүнде ол сорага чекилер; 6) Кыямат Гүнүнде пыгамберимиз (с.а.в.) ондан йүзүни өврер; 7) перишделер оны нәлетләр; 8) оны асманың ве ериң яшайҗылары йигренер; 9) ол хемме зады ятдан чыкарар; 10) ол Кыямат Гүнүнде масгара болар».

178. Хасан ал-Басры рахметуллах айдыпдыр: «Мен бир гезек Басраның көчелеринден салыхатлы бир етгинҗек билен барярдым. Хачанда биз базара етемизде, эллеринде сувлы гап болан эркеклери, аяллары ве чагалары өңүнде йыгнап, отургычда отуран тебибе габат гелдик. Олардан бири тебибиң янына гелерди велин, ол оңа кеселиниң беҗерилишиниң угруны айдарды. Янымдакы етгинҗек тебибиң янына барып оңа сораг берди: «Эй тебип, сенде гүнәлери ювян, калбың кеселлерини болса беҗерйән дәри-дерман бармы?» Ол «Хова» - дийди. Етгинҗек: «Онда оны маңа бер» - дийди. Тебип болса айдыпдыр: «Менден он саны зат ал: гарыплык агаҗының көкүни, садалык агаҗының көки билен ал ве олары тоба габында гар. Соңра бу гарындыны ылалашыгың сокысына салып, канагатың дабаны билен енч. Соңра оларың барыны таквалыгың газанына гуй ве онуң ичине утанч-хая сувуны гуй. Соңра оны ышкың одунда бишмәге гой. Тайын боландан соң оларың барыны шүкраналык габына гуй ве умыт елпеваҗы биленем соват. Соңра оны хамду-сена билен ич. Эгерде сен шу мелхеми ясап биләйсең, ол әхли кеселлерден ве бу дүнйәниңем ве ахыретиңем бела-бетерлеринден дәри-дерман болар».

179. Айдышларына гөрә, бир хөкүмдар бәш алымы ве акылдары йыгнап, херсине бир пәхим айтмаклыгы буйрупдыр. Оларың херси ики саны пәхим айдыпдыр велин, пәхимлер он болупдыр. Биринҗиси айдыпдыр: «Ярадандан горкмак – ховпсузлык, горкмазлык болса – кәфирликдир. Ярадыланлардан горкмазлык – эркинликдир, горкмак болса – гулчулукдыр». Икинҗиси айдыпдыр: «Бейик Аллаха болан умыт – байлыкдыр, оңа гарыплык-да зыян бермез. Аллаха болан умытсызлык – гарыплыкдыр, оңа байлык-да көмек этмез». Үчүнҗиси айдыпдыр: «Көңли бая, бош гапҗык зыян этмез». Дөрдүнҗиси айдыпдыр: «Көңли бая сахылык гарыплыкдан башга хич зады гошуп билмез». Бәшинҗиси айдыпдыр: «Эрбет затдан көп аланыңдан, говы затдан аз аланың хайырлыракдыр. Эрбет затларың барыны терк этмек, говы затдан аз аланыңдан-да хайырлыдыр».

180. Ибн 'Аббасдан (р.а.) роваят эдилишине гөрә, Пыгамберимиз (с.а.в.) айдыпдыр: «Мениң умматымдан он гөрнүш адам җеннете гирмез, эгерде тоба этмеселер: 1) ал-калля'у; 2) ал-җаюфу; 3) ал-каттату; 4) ад-дабубу; 5) ад-даюсу; 6) ал-'артабатиң эеси; 7) ал-кубатиң эеси; 8) ал-'уттулю; 9) аз-аниму; 10) эне-атасыны ынҗыдянлар». Пыгамберимизден (с.а.в.) сорапдырлар: «Ал-калля'у ким боляр?» Пыгамберимиз: «Ол хөкүмдарлара яранҗаңлык эдип гезйәнлер» - дийип җогап берипдир. Ене-де сорадылар: «Ал-җаюфу ким боляр?» Пыгамберимиз: «Ол талаңчыдыр» - дийипдир. Ене-де сорадылар: «Ал-каттату ким боляр?» Пыгамберимиз: «Ол гыбатчыдыр» - дийипдир. Ене-де сорадылар: «Ад-дабубу ким боляр?» Пыгамберимиз: «Гызлары өз өйүнде азгынлык үчин йыгнаян» - дийипдир. Ене-де сорадылар: «Ад-дейюс ким боляр?» Пыгамберимиз: «Өз машгаласыны габанмаян» - дийипдир. Ене-де сорадылар: «Ал-'артабатиң эеси ким боляр?» Пыгамберимиз: «Депрек чалян» - дийипдир. Ене-де сорадылар: «Ал-кубатың эеси ким боляр?» Пыгамберимиз: «Тарлы саз гуралларда ойнаян» - дийипдир. Ене-де сорадылар: «Ал-'утуллю ким боляр?» Пыгамберимиз: «Өзгелериң ялңышларыны багышламаян ве делил-себәплерини кабул этмейән». Ене-де сорадылар «Аз-заним ким боляр?» Пыгамберимиз: «Зынадан болуп, ёлуң ортасында отурып-да адамларың гыбатыны эдйән».

181. Пыгамберимиз (с.а.в.) айдыпдыр: «Бейик Аллах он саны адамың намазыны кабул етмез: 1) намазы еке оканда кыра'атсыз окаян адамыңкыны; 2) ягдайы болупда зекатыны бермейән адамыңкыны; 3) адамларың разылыгы болмаса-да ымам болян адамыңкыны; 4) гачан гулуңкыны; 5) хемише спиртли ичгилер ичйәниңкини; 6) адамсыны нәырза эдип ятян аялы; 7) хиҗапсыз намаз окаян эркин аялыңкыны; 8) рибадан (сүйтхорлукдан) гелйән гирдеҗиң хасабына экленйәниңкини; 9) залым-хөкүмдарыңкыны; 10) окан намазы азгынчылыкдан ве шерден гайтармаян адамыңкыны. Олар Бейик Аллахдан айрылмакдан башга хич зат алмазлар».

182. Пыгамберимиз (с.а.в.) айдыпдыр: «Ким метҗиде гирсе он зады амал этмеги зерурдыр: 1) аякгабыңы чыкармак; 2) саг аягың билен гирмек; 3) 3) гирениңде: «Бисмилләхи ве саләму 'аля расулилляхи ве меләикатил-лйәхи. Аллахүмме фтах ляне абуаба рахметикә. Иннеке антал Ваххаб» - Алланың ады билен ве Алланың ресулына ве перишделерина салам болсун. Эй Аллахым бизе Өз рахметиң гапысыны ач. Хакыкатдан-да, Сен Сылаглайҗысың - диймек; 4) метҗитде отуранлара салам бермек; 5) эгерде метҗитде хич ким ёк болса; онда : «Эссаләму 'алейне ва 'аля 'ибадил-ляхис-салихин», ягны «Бизе ве Аллахың таква бенделерине салам болсун» ве ене-де «Эшхеде эллә иләхе илләллаху ве энне Мухаммедарресулюллахи», ягны «Шаятлык эдйәрин, Аллахдан башга худай ёкдур ве Мухаммет (с.а.в.) онуң илчисидир» - диймели; 6) намаз окаянларың өңүнден гечмели дәл; 7) дүнъеви гүррүңлер ве ишлер эдилмели дәл; 8) метҗитден ики рекат намаз окаман чыкмалы дәл; 9) Метҗиде тәретсиз гирмели дәл; 10) хачанда чыкмак үчин тураныңда, шуны айтмалы: «Субханекял-лахума ва бихамдикя. Эшхеду энлә иләхе иллә анта, эстагфирукә ве этубе илейкә», ягны «Аллахым Саңа хамдлар болсун. Мен шаятлык эдйәрин Сенден башга худай ёкдур. Мен Сенден, мени багышламагыңы сораярын ве Саңа тоба эдйәрин».

183. Абу Хурейрадан (р.а.) роваят эдилйәр, Пыгамберимиз (с.а.в.) айдыпдыр: «Намаз – диниң эсасыдыр ве онда он саны зат бар: 1) ол йүзүңи безейәр; 2) ол калбы нурландыряр; 3) ол бедене дынч берйәр; 4) габырда достуңдыр; 5) онуң үчин рахмет гелйәр; 6) ол җеннетиң ачарыдыр; 7) оңа амал эдениң үчин терезиде хайырлы амалларың хас агыр болар; 8) онуң үчин Аллах разы болар; 9) онуң бахасы җеннетдир; 10) ол довзах одундан горагдыр. Ким намазыны дикелтсе, динини дикелтдигидир. Ким оны ташласа, динини харап этдигидир».

184. 'Айша (р.а.) хабар берйәр, Пыгамберимиз (с.а.в.) айдыпдыр: «Хачанда Бейик Аллах җеннетилери җеннете салмак исләнде, оларың янына бир перишде иберер, онда җеннетден гейимлер болар. Җеннети ынсанлар җеннете гирҗек боланда, перишде олара айдар: «Дуруң, хакыкатдан-да, Әлемлериң Реббисинден сизе менде совгатлар бар.» Олар айдар: «О нәхили совгатлар?», шонда перишде айдар: «Бу он саны йүзүк халка! Оларың биринде шейле дийип язылан: «Таквалыкда яшаныңыз үчин Сизе салам болсун, җеннете бакы гириң.» («аз-Зумер» сурасының 73-нҗи аяты). Икинҗисинде язылан: «Сиз гам-гуссалардан ве аладалардан халас эдилдиңиз». Үчүнҗисинде язылан: «Эден амалларыңыз үчин Биз җеннети сизе вада этдик» («Ал-Аграф» сурасының 42-нҗи аяты). Дөрдүнҗисинде язылан: «Биз сизи аҗайып эшиклере ве безеглере гейиндирерис». Бәшинҗиде язылан: «Биз сизи гарагөз хүйрлере никаларыс, хакыкатданда, Мен бу гүн олары, оларың сабыр эдендиклери үчин сылагладым. Олар үстүнлик газананлардыр» («Ал-Му'минун» сурасының 111-нҗи аяты). Алтынҗыда язылан: «Сизиң шу гүнки газананыңыз, сизиң садык гул боланыңыз үчиндир». Единҗиде язылан: «Сиз йигделдиңиз ве сиз хич вагт гаррамарсыңыз». Секизинҗиде язылан: «Сиз ховпсузлыкдасыңыз ве инди хич вагт горкы дуймарсыңыз». Докузынҗыда язылан: «Сиз пыгамберлер, таквалар, шехидлер билен дост боларсыңыз». Онунҗыда язылан: «Сиз, Аҗайып Күрсүң эесеи ер-Рахман билен гоңшучылыкда яшарсыңыз». Соңра перишде айдар: «Җеннете саламатлык ве парахатлык билен гириң» («ел-Хиҗр» сурасының 46-нҗы аяты). «Гынанчдан халас эден Аллаха хамдлар болсун. Хакыкатдан-да, бизиң Реббимиз Гафурдыр, Пәхимлидир» («Фатыр» сурасының 34-нҗи аяты). «Вадасыны ерине етирен ве бизиң болмак ислән, җеннет еримизи мирас эден Аллаха хамдлар болсун. Хөкүмлерини ерине етиренлериң сылаглары гөр нәхили аҗайып» («аз-Зумер» сурасының 74-нҗи аяты).

Хачанда Аллах довзахылары довзаха гиризмекчи боланда, оларың янына он саны йүзүк халкалы перишдәни иберер. Ол йүзүклериң биринҗисинде язылыпдыр: «Сизиң хич вагт өлмеҗек, хич вагтам чыкып билмеҗек довзахыңыза гириң». Икинҗисинде язылан: «Сизиң хич вагт рахатлык тапмаҗак азабыңыза гириң». Үчүнҗисинде язылыпдыр: «Мениң рахметимден умыт үзенлер». Дөрдүнҗиде язылыпдыр: «Бакы гынанчларың, белаларың, хасратларың ери болан довзаха гириң». Бәшинҗисинде язылыпдыр: «Сизиң гейимлериңиз - отдан. Сизиң иймитиңиз – Заккум. Сизиң ичгиңиз – Хамим. Сизиң дүшегиңиз – от. Сизиң япынҗаңыз-да - от». Алтынҗыда язылыпдыр: «Бу сизиң Маңа садык болман эден амалларыңызың мивесидир». Единҗисинде язылыпдры: «Мениң сизе газабым довзахда бакыдыр». Секизинҗиде язылыпдыр: «Тоба-пушейман этмән улы гүнәлери довамлы эдендигиңиз үчин сизе лагнат болсун». Докузынҗыда язылыпдыр: «Довзахда сизиң ёлдашларыңыз шейтанлардыр». Онунҗыда язылыпдыр: «Сиз ахыриети ташлап, дүнйәни газанмак үчин Иблисиң ызына дүшдүңиз. Ине сизиң эденлериңизиң мивеси».

185. Акылдарлардан бири айдыпдыр: «Мен он зады гөзледим, йөне мен олары башга он затда тапдым: 1) мен дереҗәни текепбирликде гөзледим, эмма оны садалыкда тапдым; 2) мен ыбадаты намазда гөзледим, эмма оны таквалыкда тапдым; 3) мен рахатлыгы шу дүнйәниң ныгматларына гүйчли ымтылмакда гөзледим, эмма оны канагатлылыкда тапдым; 4) мен калб нуруны (гүндүз) сес билен окалян намазда гөзледим, эмма оны гизлин окалян гиҗе намазында тапдым; 5) Кыяматда берилҗек нуры мәхрибанлыкда ве җомартлыкда гөзледим, эмма оны ачлыкда ве агыз беклемекде тапдым; 6) Сырат көпрүсинден гечип билмеклиги гурбанлыкда гөзледим, эмма оны садакада тапдым; 7) довзах одундан халас болмаклыгы халал затларда гөзледим, эмма оны шөвкетлери терк этмекликде тапдым; 8) Мен Бейик Аллахың сөйгүсини бу дүнъеде гөзледим, эмма оны Бейик Аллахы зикр этмекде тапдым; 9) мен багты җемагатда гөзледим, эмма оны ялңызлыкда тапдым; 10) мен рахатланмаклыгы вагыз-несихатларда гөзледим, эмма оны ойланмаларда ве агыларда тапдым».

186. Ибн 'Аббас (р.а.): «Хачанда Ребб Ибрахими сөзлер билен сынанда ве олары соңуна ченли етиренде» - диен аят барада шейле айдыпдыр: «Сүннетде он саны зат бар, оларың бәшиси келлә, бәшисиде бедене дегишли. Келлә дегишлиси барада айдыланда, олар шулардыр: 1) мисвак уланмалык; 2) агызыңы чайкамак; 3) бурнуңа сув чекип чайкамак; 4) муртлары гысгалтмак; 5) сачларыңы сырмак. Бедене дегишли бәш зат: 1) голтук асты түйлери айырмак; 2) дырнаклары айырмак; 3) гөбек асты түйлери айырмак; 4) сүннете ятырылмак; 5) истинҗа алмак».

187. Ибн 'Аббас (р.а.) айдыпдыр: «Ким Пыгамберимизе салават айтса, оңа Бейик Аллах он гезек салават айдар. Ким оңа бир гезек сөгәйсе, Бейик Аллах оңа он гезек сөгер. А сен билмейәрмидиң, Валид бин Мугир Пыгамбере сөгенде, Бейик Аллах оны лагнатлап, «ел-Калем» сурасының 10-15 аятларың арасында он гезек нәлет айтды: «Хер бир касам айтмаклыгы сөййәниң, йигренҗиниң, төхметчиниң, гыбатлары яйрадыҗының, гүнәлере ве хыянатчылыга чүмениң хем-де хайырдан гайтаряның, залымың, асылсызың, хатда ол бай ве огуллары бар болса-да оңа боюн болма. Хачанда оңа Бизиң аятларымыз окаланда, ол айдяр: «Гадымы халкларың эртекилери!»

188. Ибрахим бин Эдхем рахметуллахдан Бейик Аллахың «Дога эдиң, Мен сизе җогап берерин» диен аятыны айдып, ондан: «Биз шунча дилег-дога эдйәрис, эмма бизиң дога-дилеглеримиз кабул болмаяр?» - дийип сорапдырлар. Ол шейле җогап берипдир: «Дога-дилеглериңизиң кабул болмазлыгының себәби, сизиң калбларыңыз он зат үчин өлүпдир: 1) хакыкатданда, сиз Аллахы танадыңыз, эмма онуң борчларыны ерине етирмейәңиз; 2) сиз Куран окаяңыз, эмма оңа лайыклыкда яшамаярсыңыз; 3) сиз Шейтан душманымыз диййәңиз, эмма оны голдаяңыз; 4) сиз Пыгамбери (с.а.в.) сөййәс диййәрсиңиз, эмма онуң сүннетини терк этдиңиз; 5) сиз җеннети сөййәрис ве оңа дүшесимиз гелйәр диййәңиз, эмма оны газанмаярсыңыз; 6) сиз довзах одундан хедер эдйәрис диййәрсиңиз, эмма гүнәлер этмеклиги довам эдйәрсиңиз; 7) сиз өлүм – хакдыр диййәңиз, йөне оңа тайынланмаярсыңыз; 8) сиз кесекилериң кемчиликлерине мешгул болуп, өз кемчиликлериңизи гөрмән башладыңыз; 9) сиз Аллахың рызкындан иййәрсиңиз, эмма Оңа шүкүр этмейәрсиңиз; 10) сиз өз өлүлериңизи җайлаярсыңыз, эмма ондан өзүңизе ыбрат алмаярсыңыз».

189. Пыгамберимиз Мухаммет (с.а.в) айдыпдыр: «Кимде-ким, Арафа гиҗесинде (Зулхиҗҗе айының 8-нден 9-на гечилйән гиҗе) он сөзлемден ыбарат болан доганы мүң гезек гайталаса, Бейик Аллах өзүнде гүнә ве гарындашлык гатнашыкларыны бозян дилег болмадык, онуң ислендик дога-дилегини кабул эдер. 1) Субханал-ләзи фис-самаи аршихи («күрсүси асманда болана өвги-шан болсун!»); 2) Субханал-ләзи фил-арды мулкихи ве кудратихи («ерде гүйч-кувватың эеси болана өвги-шан болсун!»); 3) Субханал-ләзи фил-барри сабилихи («гуры ерде ёллар гурана өвги-шан болсун!»); 4) Субханал-ләзи фил-хава рухихи («сөйгүде җан гиризене өвги-шан болсун!»); 5) Субханал-ләзи фин-нари султанихи («ода хөкүм эдйәне өвги-шан болсун!»); 6) Субханал-ләзи аил-архами 'илмихи («энәниң ичиндәкиден хабары болана өвги-шан болсун!»); 7) Субханал-ләзи фил-кубури кадауху («габырларда ваҗып болан зады берйәне өвги-шан болсун!»); 8) Субханал-ләзи рафа 'ас-сама-а биля амадин («асманлары сүтүнсиз гурана өвги-шан болсун!»); 9) Субханал-ләзи уада'л арда («ери ярадып гурнана өвги-шан болсун!»); 10) Субханал-ләзи ләмалҗа ве лә манҗа минху иллә илейхи («өзүнден башга халас эдиҗем ве пеналайҗам ёкдур, Оңа өвги-шан болсун!»)».

190. Ибн 'Аббасдан (р.а.) роваят едилишине гөрә, Аллахың Ресулы (с.а.в.) бир гүн Иблисе йүзленип, сорапдыр: «Мениң умматымдан нәче ынсан сениң үчин сөйгүлидир?» Иблис шейле җогап берипдир: «Он санысы: 1) залым хөкүмдар; 2) текепбир ынсан; 3) нәхили газаняндыгына ве газананыны нәме сарп эдйәндигине писинт этмейән бай; 4) хөкүмдарың залымлыгыны аклаян алым; 5) яланчы сөвдегәр; 6) монополист (шеригата лайык болмадык херекетлер билен сөвда я-да башга телекечилик ишлеринде агалык етмек); 7) зынагәр; 8) риба (сүйтхорлук) билен мешгул болян; 9) эмләгини нәхили йыгнаяндыгына үнс бермейән хусыт адам; 10) хамр (арак, чилим, нас, наркотиклер ве ш.м.) баш айлайҗы затлары ичйәнлери».

Соңра Пыгамберимиз (с.а.в.) ене-де Иблисе сораг берипдир: «Мениң умматымдан нәче ынсан сениң душманыңдыр?». Иблис шейле җогап берипдир: «Йигрими санысы: 1) биринҗиси сенсиң Мухаммет, мен сени йигренйән; 2) ылмына амал эдип яшаян алымы; 3) Кураны оңат билип, онуң билен амал эдйәни; 4) бәш вагт намаза чагырян азанчыны; 5) гарыплары, мәтәчлери, етимлери сөййәни; 6) рехимли калба эйәни; 7) хакыкатда саданы; 8) Бейик Аллаха ыбадатда улалан етгинҗеги; 9) халалдан экленйәни; 10) Аллахың разылыгы үчин дост болан ики адамы; 11) җемагат билен намаз окамага ымтыляны; 12) адамлар ятан вагтында (гиҗе) намаз окаяны; 13) өзүни харамдан саклаяны; 14) хемише тәретли гезйәни; 15) җомарды; 16) говы гылык-хәсиетли ынсаны; 17) Аллахың беренинден садака берйәни; 18) дул-аяллара ярдам берйәни; 19) өлүме тайынланянлары».

191. Вахаб бин Мунаббих рахметуллах айдыпдыр: «Төвратда язылан: «Ким бу дүнъеде ахырете тайынланса, ол Кыямат Гүнүнде Аллахың азабындан ховпсузлыкда болар. Ким бахыллыкдан халас болса, ол Кыямат Гүнүнде әхли ярадыланлар тарапындан өвгүленер. Ким хәкимлиге болан сөйгүден халас болса, ол Кыямат Гүнүнде Гудраты Гүйчли Мәлик үчин гымматлы болар. Ким бу дүнйәниң артыкмачлыкларындан халас болса, ол Кыямат Гүнүнде такваларың арасында мерхеметде болар. Ким душманчылыкдан халас болса, ол Кыямат Гүнүнде үстүнлик газананларың арасында болар. Ким бу дүнъеде хусытлыкдан халас болса, ол Кыямат Гүнүнде әхли ярадыланларың Хөкүмдарының янында ятланылар. Ким бу дүнъеде дынчлыкдан халас болса, ол Кыямат Гүнүнде шат болар. Ким харамдан халас болса, ол Кыямат Гүнүнде пыгамберлер билен гоңшычылыкда болар. Ким харама серетмекден халас болса, Кыямат Гүнүнде онуң гөзлери җеннет билен шатландырылар. Ким бу дүнъеде байлыгы терк эдип, гарыплыгы сайласа, Кыямат Гүнүнде Бейик Аллах оны өвлүйәлер ве пыгамберлер билен дирелдер. Ким бу дүнйәде ынсанларың мәтәчликлерини битирсе, Аллах онуң бу дүнйәдәки-де, ахыретдәки-де мәтәчликлерини битирер. Ким, өзүниң габрында достуның болмагыны ислесе, гой гиҗәниң түмлүгинде туруп намаз окасын. Ким Кыямат Гүнүнде ер-Рахманың Күрсүсиниң саясында болмак ислейән болса, гой ол канагатлы болсун. Ким өзүниң хасабының еңил болмагыны ислесе, гой өзүне ве доганларына өвүт-несихатлы болсун. Ким өзүниң янына рахмет перишделериниң гелмегини ислейән болса, гой ол таквалардан болсун. Ким җеннетиң ортасында яшамак ислесе, гой ол Аллахы гиҗе-гүндиз зикр эдйәнлерден болсун. Ким җеннете хасапсыз гирмек ислесе, гой ол Аллаха ыхлас билен хакыкы тоба-пушейман етсин. Ким бай болмак ислесе, Аллахың беренине шүкүр етсин. Ким Аллахың бейиклигине дүшүнҗек болса, гой ол таквалыкда болсун. Ким дана болҗак болса, гой ол алым болсун. Ким адамлардан саламатлыкда болмак ислесе, гой ол хич ким хакда говулыкдан башга зат айтмасын, хем-де өзүниң нәмеден ве нәме үчин ярадыландыгына үнс берсин. Ким бу дүнъеде ве ахыретде абрай ве хормат ислесе, гой ол ахырети бу дүнъеден артык говы гөрсүн. Ким Фирдөвси ве чәксиз ныгматлары ислейән болса, гой ол өзүниң дурмушыны бу дүнйәниң бозуклыгында харапламасын. Ким бу дүнъеде ве ахыретде җеннети ислейән болса, гой ол сахылык етсин, себәби җомартлык җеннете якынлашдырып, довзахдан дашлашдыряр. Ким өзүниң калбыны кәмил нур билен ягтыландырмак ислесе, гой ол ойлансын ве ыбрат алсын. Ким өзүнде сабырлы бедени, Аллахы зикр эдйән дили, горкян йүреги ислейән болса, гой ол иман эден мусулман эркеклере ве мусулман аяллара истигфар (гүнәлериниң гечилмегини) дилесин.

[1] Абу-Бекр ас-Сыддык (р.а.) – ол Бану Тейм тайпасындан болан Абдылла бин Абу Кахафадыр. Эркеклериң ичинде илкинҗи болуп Исламы кабул эден. Пыгамберимизиң (с.а.в.) ызына эерени үчин, тайпасы ондан йүз өврүпдир. Пыгамберимиз (с.а.в.) оңа «ас-Сыддык» диен ады, онуң маграҗ вакасына хич хили шүбхесиз ынаны үчин берипдир. Себәби шол вагт көп мусулманлар ол гудрата ынанып билмәндирлер. Ол хачанда Пыгамберимиз (с.а.в.) Мекгеден Мединә хиҗриет эденде онуң хемрасыды. Абу-Бекр ас-Сыддык (р.а.) ики саны таква гызың Асма ве 'Айшаның какасыдыр. Хачанда Ресулалла (с.а.в) хассаланда, Абу-Бекри (р.а.) ымам гояр экени. Хачанда Пыгамберимиз (с.а.в.) бу дүнъеден гайданда, ол мусулманларың халыфлыгына сайланыляр. Исламың беркемегинде ве хер дүрли фитнелери басып ятырмакда улы гайрат гөркезипдир. Алланың Ресулының (с.а.в.) разылыгыны алан он саны ынсаның биридир ве интәк дүнъеден гайтаманка җеннет билен бушланандыр. Онуң халыфлыгы бары ёгы ики ярым йыл довам едипдир. Ол хиҗриетиң 13-нҗи йылында дүнъеден гайдяр.

[2] Омар бин ал-Хаттаб (р.а.) – ол Бану 'Удда тайпасындан болан Абу Хафс ал Фарукдыр. Ол Курайш ве бейлеки тайпаларың арасында көп гезипдир. Ол ынсан, Ресулалланың (с.а.в.) Бейик Аллахдан, оларың себәп болмагы билен Исламы беркитмеклиги дога-дилег еден ынсанларының биридир. Ол ики саны таква чагаларының – гызы Хафсаның ве оглы 'Абдылла бин 'Омарың какасыдыр. Адалат эеси болан халиф 'Омар бин Абдулазиз онуң агтыгыдыр. 'Омар бин ал-Хаттаб (р.а.) Ыслам үчин көп сөвешлере гатнашан мердана муҗахитдир. Абу-Бекр (р.а.) дүнъеден гайданда халыф эдилип сайланыляр. Онуң он йыллап эден халыфлыгында, Персия, Сирия, Палестина, Мүсүр ялы юртлар ачыляр. Ол метҗитде намаз окаярка, отпараз-парс Абу Лю-лю тарапындан вепат эдилйәр.

[3] 'Осман бин 'Аффан халыфларың үчүнҗиси болуп, Ысламың яйрамагы үчин улы ишлер етди. Пыгамберимиз (с.а.в.) оңа өзүниң ики гызыны, (ягны бири арадан чыкандан соң икинҗисини) дурмуша чыкарды. Онуң оники йыллап халыфлык эден дөврүнде Ливия, Судан ялы юртлар ачылыпдыр. Ол Муккадес Кураны-Керими, өз эллери билен бирнәче нусгасыны гөчүрйәр ве халыфатың улы шәхерлерине иберйәр. 'Осман бин 'Аффан (р.а.) халыфлык эден дөврүнде өрән юмшак боланы үчин, адамларың ичинде фитнелер яйраяр ве ол Куран окап отырка-да вепат эдилйәр.

[4] 'Али бин Абу Талиб (р.а.) – Ресулалланың (с.а.в.) агасының оглы ве оны өзи тербиелейәр. Пыгамберимизиң (с.а.в.) гызы Фатима аз-Захраның янёлдашы. Ресулалланың (с.а.в.) сөйгүли агтыкларының, ягны Хасан (р.а.) ве Хүсейниң (р.а.) какасы. Ол етгинҗеклериң ичинде илкинҗи болуп Ысламы кабул эдйәр. Пыгамберимиз (с.а.в.) мүшрүклере билдирмән Мединеден гиденде, онуң дүшегинде ятяр. Ол өрән мердана сөвешиҗи болуп, Аллахың Ресулының (с.а.в.) әхли сөвеш йөрүшлерине гатнашыпдыр. 'Али бин Абу Талиб (р.а.) дөрдүнҗи халиф сайланан дөврүнде, мусулманларың арасында өрән улы фитнелер яйраяр. Шол фитнелериң нетиҗесинде-де Хиҗриетиң 40-нҗы йылында вепат эдилйәр.

[5] Яхя бин Му'аз – ол Абу Закариядыр, ол өз дөврүниң иң таква даватчысыдыр. Найсабур диен шәхерде, Хиҗриетиң 259-нҗи йылында арадан чыкяр. Онуң өрән көп даналык билен айдан сөзлери бардыр. Оларың бири хем шудур: «Ким Аллахы гизлинликде алдаса, оны Аллах көпчүликде паш эдер».

[6] Суфян ас-Саури (Хиҗриетиң 97-161-нҗы йыллары) – Суфян бин Са'ид бин Масрук ас-Саури Абу Абдулла, хадыс ылмыны оңат билен алымдыр. Ол Иракда Куфа шәхеринде догуляр ве улаляр. Халиф Мансур өзүниң халыфлык эден дөврүнде, өз хөкүметинде оны баш казы етҗек болуп дырҗашяр, емма Суфян бин ас-Саури йүз дөндүрйәр. Суфян бин ас-Саури «Ал-җами ал-кабир», «Ал-җами ач-сагыр», «Ал-фараид» ве шулар ялы китапларың авторыдыр.

[7] 'Абдылла бин Мас'уд (р.а.) – Афил бин Хабин ал-Хазали. Ол Ресулалланың (с.а.в.) гөрнүкли сахабаларының биридир. Исламы кабул еденлериң илкинҗиси болмак билен ол, Мекгеде Мукаддес Кураны-Керими сес билен илкинҗи болуп окап башлан ынсандыр. Ол «Ал-баян ва ат-табиин» диен ялы китапларың ве шейледе көп вагыз-несихатларың авторыдыр. Ол гысга бойлы болупдыр ве атыр (хушба) уланмаклыгы сөйүпдир. Ол Мединеде Хиҗриериң 32-нҗи йылында арадан чыкяр.

[8] Хасан ал-Басры гөрнүкли хадыс шерхлерини эден улы алымдыр. Ирагың ал-Басра шәхериниң мешхур вагыз-несихатчысыдыр. Ол дин ылымларының әхли угурларында улы алымдыр.

[9] Ибрахим ан-Наха'и – таква ве садык ынсанларың бири болупдыр. Ол Ресулалланың (с.а.в.) мешхур сахабаларының бири болан Мус'аба бин 'Умайрың мерданалардан ыбарат отрядының өңбашчысыдыр. Ол хиҗриетиң 71-нҗи йылында уруш җеңлериниң биринде вепат эдилйәр.

[10] Хатим ал-Асам (Хатим бин 'Инван Абу 'Абдуррахман), Асам (кер) ады билен таналяндыр. Аҗайып таква вагыз-несихатчы хөкмүнде мешхурдыр. Ол Ахмед бин Ханбал билен душушан. Кәбир дин үчин сөвешлере гатнашан. Оңа бу умматың дана Лукманы дийипдирлер.

[11] Ибрахим бин ал-Эдхем ат-Тамими ал-Балхы Абу Исхак – мешхур диндардыр. Онуң какасы өрән бай болупдыр, йөне оңа гарамаздан, ол ылым өвренмек үчин Багдада гидйәр. Ол Иракда, Шамда ве Хиҗазда узак сыяхат едипдир. Ибрахим бин ал-Едхем етишдирен хасылындан, баглара гаравул болмакдан, йүклери дашамакдан газанан затларының хасабына яшапдыр. Византия гаршы урушлара гатнашыпдыр. Хачанда какасы дүнъеден гайдып, әхли мал-мүлки Ибрахим бин ал-Эдхеме галсада, ол оңа үнс бермән канагатда яшапдыр. Ол Хиҗриетиң 161-нҗи йылында бу дүнйәден өтүпдир.

[12] 'Абдулла бин 'Аббас (р.а.) – мусулман умматының бейик алымы, Ресулалланың (с.а.в.) мешхур сахабасы. Ол мыдама Пыгамберимизиң (с.а.в.) янында болупдыр ве ондан өрән көп хадысы роваят эдипдир. Айдышларына гөра ол 1660 саны сахых хадысы хабар берипдир. Ынсанлар Ислам шеригатына дегишли меселелер боюнча элмыдама оңа йүз тутуп билипдирлер.

[13] Ка'б ал-Ахбар (р.а.) – яхуды казысы болуп, ол Исламы кабул эдйәр ве тарыхчыларың хабар бермегине гөрә, ол хакыкы таква ынсан болупдыр. Ол хадыслары етириҗилериң бири болмак билен, Ислама дегишли хекаялары язып башлан илкинҗи адамдыр.

[14] Вахаб бин Мунаббих – Емениң яхудыларындан болмак билен, Исламы кабул эдип, Пыгамберимизиң (с.а.в.) хадысларыны роваят эдиҗидир. Ол Төвраты ве тарыхы өрән говы билипдир. Пыгамберимизиң (с.а.в.) яшайышы барадакы китабың авторы Мухаммед бин Хишам онуң эсерлерини-де пейдаланыпдыр.

[15] Зуннун ал-Мисри (Саубан бин Ибрахим ал-Ихмидми ал-Мисри Абул Фаяд) – мешхур диндарларың биридир. Көп дана сөзлериң ве айтгыларың авторыдыр. Ол Мүсүрде илкинҗилериң бири болуп ач-ачан юрдуң ягдайыны айдып билен ынсандыр. Халифиң дикмеси оңа мүртет дийипдир. Зуннун ал-Мисри ол халифиң дикмеси билен душушып, оңа әхли ягдайлары ачыклап дүшүндирипдир. Шонда ол дикме, оңа гаршы нәме дийҗегини билмәндир ве оны улы хормат-сылаг билен уградыпдыр. Зуннун ал-Мисри Мүсүре гайдып гелипдир ве Хиҗриетиң 245-нҗи йылында бу дүнйәни терк едипдир.

[16] Мәлик бин Динар ал-Басри Абу Яхя Ресулалланың (с.а.в) хадысларыны роваят эденлериң бири. Өрән таква ынсан болуп, диңе өз зәхмети билен газаныны ийипдир. Куран гөчүриҗилериң бири болупдыр. Хиҗриъетиң 131-нҗи йылында дүнеден гайдяр ве Иракда Басра шәхеринде җайланыляр.

[17] Абдулла бин ал-Мубарек Ибн Вадых ал-Ханзали ат-Тамими (Хиҗриетиң 118-181 йыллары). Исламың шейхи. Хадыслары йыгнайҗы. Фикх, араб дили ве ш.м.лер боюнча ылмы ишлери языпдыр. Хорасаның яшайҗысы болупдыр.

[18] 'Абдылла бин Амр ал-Ас – Пыгамберимизиң (с.а.в.) гөрнүкли сахабасының оглы. Ол өрән таква ве диндар алым болупдыр. Ресулалланың (с.а.в.) көп хадысларыны йыгнапдыр. Абу Хурейра (р.а.) ол хакда шейле айдыпдыр: «Абдылла бин Амрыңкы (р.а.) ялы хич кимде Ресулалланың (с.а.в.) йыгналан көп хадысы ёкдур».

[19] Шакык ал-Балхы – Хорасаның гөрнүкли диндарларының биридир. Дин үчин мешхур гөрешиҗидир. Кулан сөвешинде, Хиҗриетиң 194-нҗи йылында шехит боляр.

[20] Ахнаф бин Кайс Абу-Бекр – Пыгамберимизиң (с.а.в.) атлы сахабаларының бири. Тамим тайпасының беглериниң биридир. Өрән диле чепер ве гайдувсыз уршуҗы болупдыр. Оны иң бир сада адам хөкмүнде мысал гетирипдирлер. Көп уруш йөрүшлерине гатнашан. Бу дүнйәни Хиҗриетиң 72-нҗи йылында терк эдипдир.

[21] Җабир бин 'Абдылла ал-Ансари (р.а.) – Пыгамберимизиң (с.а.в.) сахабаларының бири болуп, ол өрән көп хадыслары роваят эдипдир. 19 саны харбы йөрүше гатнашыпдыр. Өмрүниң соңунда, Мединеде Пыгамберимизиң (с.а.в.) метҗидинде мусулманлара дерс берипдир. Имам Бухары ве имам Муслим ондан 1540 саны сахых хадысы гетирйәрлер. Ол бу дүнйәни Хиҗриетиң 78-нҗи йылында терк эдйәр.

[22] Анас бин Мәлик (р.а.) – Пыгамберимизиң (с.а.в.) мешхур сахабаларының бири. Ол элмыдама Пыгамберимизиң (с.а.в.) янында болуп, оңа хызмат едипдир. Ол хадысылары сахых роваят эденлериң биридир.

Mugallym

Tälim beren ussadyňdan aýrylma!

Hikmetler ummanyndan:

Başy » Kitaplar » Kyýamat Gününine TAÝÝARLYK » Кыямат Гүнүнине ТАЙЯРЛЫК