Başy » Kitaplar » YLYM BARADA KITAP » Giriş.
Elbetde, oýlanýan,ýüregi bar bolan adam üçin
bu zatlarda nesihat bardyr.[1]
BISMILLÄHI-R-RAHMANY-R-RAHYM
GIRIŞ
Birinjiden, Taňrynyň beýikligini hakyky taryplaýjylardan kemter taryplaýan hem bolsam, men Ony üznüksiz we çäksiz taryplaýaryn. Ikinjiden, onuň ähli pygamberlerine, aýratyn hem adamzadyň we pygamberleriň serweri Muhammet alaýhyssalama alkyş aýdýaryn we ýalkawlyk isleýärin. Üçünjiden, «Ihýauulumid-din»[2] atly kitabymy ýazmaklygym üçin kalbyma ylham nuruny guýandygy sebäpli damarlarymda Beýik Taňra çäksiz şükranalyk duýgusy tirseldeýär. Dördünjiden, eý, özüni ulumsy tutup, pespäl adamlara göwni ýetmeýän we sowatly adamlaryň dürs sözlerini inkär edip, özüni hondanbärisiräp tekepbirlige salýan kişi! Men seniň gapyllyk tümüňden hakykat daňyna çykmaklygyňa ruhy taýdan goldaw bermekligi çyndan maslahat berýärin. Çünki, seniň ruhy göýdükligiňi görüp, dilime daňylan dymmaklyk düwüni çözüldi we men ondan sözlemek monjugyny düzmekligi niýet edindim. Sende nadanlyk meýdanynyň çygryndan çykyp, hakykat örüsiniň çäklerine aralaşmagabolanymtylyş yhlasyň durnukly däldir we özüňden nadanlyk derdini gidermeklige bolan yzygiderlitutanýerliligiňýokdur. Halkyň asylly däplerine eýermeklige derek, tersine haýsydyr bir bedasyl adamyň ýaramaz täsirine düşmeklige meýillisiň. Beýle meýil bolsa kalbyňy päkläp, Taňra yhlasly ybadat etmekligiňe böwet bolýar.
Alym Taňry bendesini Taňrynyň dürs ýoluna gönükdirmeklik üçin jany-teni bilen öz ylmyna amal etmelidir. Şerigatyň eýesi bolan Pygamber alaýhyssalam (goý, Beýik Taňrynyň oňa salamaty we ýalkawy bolsun!) alymlar barada «Kyýamat güni iň agyr azap beriljek adam, özüne berlen ylymdan peýdalanmagy Allanyň nesip eýlemedik alymydyr» diýdi.
Eý, alym! Pygamber alaýhyssalamyň bu sözi köpçüligi gurşap alan nadanlyk derdinden gutarmaklygyň üçin ylmyňy dilewarlyk bilen adamlara wagyz etmeklige borçly edýär. Eziz ömrümden kasam bolsun, bu asylly işden çetde durup, özüňi tekepbirlik bilen alyp barmaklygyňa seniň asla hakyň ýokdur. Çünki, tekepbirlik hem, nadanlyk hem ynsany ruhy betbagtçylyga alyp barýan düýpli sebäpdir.
Her bir bende Beýik Taňrynyň ýoluna gadam urýandyr. Bu saparyň ugraýyş menzili bolan dünýä onuň yzynda galýar, maksat tutan arzuwly duralgasy öňünde bolýar. Onuň ýoly uzakdyr, göteren azygy ujypsyzdyr, howp-hatary uludyr we päsgelçilikleri köpdür. Taňry hemme zady görüjidir we bu ýoldaky ýaramaz etmişleri ýazgaryjydyr. Eý, alym! Sen ylmyňy ile ýaýmak we oňa amal etmekligi ündemek bilen köp bendäni Taňrynyň dergähinde ýüzügara bolmakdan saklarsyň. Çünki, bende ahyret ýolunyň betbagtçylyklaryndan gapyldyr we alymyň öwüt-nesihatyna gönüden-göni mätäçdir.
Hakyň ýoluny görkezijiler bolan alymlar pygamberlerden baýlyk däl-de, eýsem ylym paýyny alan mirasdüşerlerdir. Bu döwürde beýle alymlar galmady diýen ýaly. Ýöne alymlaryň käbirleri öz borçlaryna sowuk-sala garadylar, şeýtanyň alyna düşüp, bozuk ýola girdiler we geldi-geçer dünýäniň baýlygyna kowalaşyp, borçlaryndan daşgary zatlara başagaý boldular. Netijede, adamlary ýagşy işleri etmeklige ündemekligiň deregine, olaryň özleri hem bozuklygyň ýoluna düşdüler. Din ylymlary Hakyň ýoluna gönükdiriji täsirli serişdeler bolmagyň ýerine, hakykatyň ýiti ýagtysyny kemeldip, ýurtlara öçügsi şöhle saçdylar. Din alymlary pitwalary çykarmaklygyň üsti bilen meseleleriň çözgütlerini bermekden başga ylmyň ýokdugy baradaky kesgitnamany öňe sürüp, adamlaryň aňyna bulaşyklary saldylar. Dilewar adamlar sazlaşykly kyssa bilen ýazylan düşünmesi kyn bolan sözler bilen çykyş edip, sowady pes bolan kişileriň hakykatyň syrlaryny aňlamaklarynyň öňüne böwet goýdular.
Ahyret ýolunyň ylmyny we öten ýagşyzadalaryň miras galdyran däplerini Päk Taňry öz kitabynda «fykh»,[3] «parasat»[4], «ylym», «ýagtylyk», «nur», «hidaýat»[5], «ruşd»[6] diýen ýaly sözler bilen atlandyrdy. Ýöne ol adamlaryň arasynda hyýaly düşünjelere we rowaýatlara öwrüldi. Men dindäki beýle nogsanlyklary we onuň abraýynakölege salýan garaňky manyly sözleri görüp, şu «Ihýauulumid-din» atly kitaby ýazmaklygymöhüm hasapladym. Onda irki döwrüň ylymlarynyň esas edip goýan meýilnamalaryny hakyky görnüşinde açyp görkezmekligi we pygamberleriň hem öten ýagşyzadalaryň beren peýdaly nesihatlaryny beýan etmekligi maksat edindim.
Men bu kitabymy dört sany çärýege[7] böldüm Olar: ybadatlar çärýegi, adatlar çärýegi, heläk ediji zatlar çärýegi we halas ediji zatlar çärýegi. Men kitaby ylym baradaky söz bilen açdym. Çünki, ylym örän möhüm ruhy gymmatlykdyr. Sen Pygamber alaýhyssalamyň dilinden aýdylan sözlere görä ybadat edýärsiň. Çünki, Pygamber alaýhyssalam: «Ylym öwrenmeklik her bir musulmana parzdyr» diýdi. Maksadym peýdaly ylym bilen peýdasyz ylmyň arasynda tapawut goýmakdyr. Çünki Pygamber alaýhyssalam: «Biz peýda bermeýän ylymdan goramaklygy üçin Taňrydan pena soraýarys» diýipdir. Şeýle hem döwrümiziň adamlarynyň dürs zatlary nädürs zatlardan aýyl-saýyl etmän, olaryň salgyma kowalaşyp, ters ýola düşüp, ylym hozunyň gaty gabygy bilen çäklenip, dogry ýoldan aýrylandyklaryny äşgär etmekdir.
Ybadatlar çärýegi on kitaby öz içine alýar: ylym barada kitap; akydanyň (ynanjyň) kadalary barada kitap; täretiň syrlary barada kitap; namazyň syrlary barada kitap; zekatyň syrlary barada kitap; orazanyň syrlary barada kitap; hajyň syrlary barada kitap; Gurhany okamaklygyň edepleri barada kitap; zikrler we dilegler barada kitap; Taňryny taryplamaklygyň wagtlary we tertibi barada kitap.
Adatlar çärýegi on kitaby öz içine alýar. Olar: iýip-içmekligiň edepleri barada kitap; nikanyň edepleri barada kitap; gazanç etmekligiň düzgünleri barada kitap; halal hem haram baradaky kitap; adamlar bilen söhbetdeş bolmaklygyň we olaryň dürli gatlaklary bilen gatnaşykda bolmaklygyň edepleri barada kitap; özüňi çolalylyga çekmek barada kitap; sapara çykmaklygyň edepleri barada kitap; diňlemeklik we aşa hyjuwly hala düşmeklik[8] barada kitap; adamlara ýagşy işleri etmekligi buýurmak we olary bozuk işleri etmeklikden saklamak barada kitap; Pygamberimiziňdurmuşy, edepleri we pygamberlik ahlagy barada kitap.
Heläk ediji zatlar çärýegi on kitaby öz içine alýar. Olar: kalbyň ajaýyplyklaryny düşündiriji kitap; nebsi terbiýelemek barada kitap; garyn we jyns nebisleriniň apatlary barada kitap; diliň apatlary barada kitap; gazabyň, töhmetiň we göripçiligiň apatlary barada kitap; dünýäni ýazgarmak barada kitap; baýlygy we gysgançlygy ýazgarmak barada kitap; mertebä ymtylmagy we ikiýüzlüligi ýazgarmak barada kitap; ulumsylygy we şöhratparazlygy ýazgarmak barada kitap; öwünjeňligi ýazgarmak barada kitap.
Halas ediji zatlar çärýegi on kitaby öz içine alýar. Olar: toba barada kitap; sabyr we şükür barada kitap; howpda we umytda bolmak barada kitap; garyplyk we takwalyk barada kitap; ýekehudaýlylyk[9] we Oňa bil baglamak barada kitap; söýgi, meýil, ysnyşyk we razylyk barada kitap; niýet, dogruçyllyk we yhlaslylyk barada kitap, gözegçilik we hasap etmek barada kitap; pikirlenmek barada kitap; ölümi ýatlap durmak barada kitap.
Men ybadat çärýeginde ybadat etmekligiň edepleri, onuň däpleri we manylary barada aýdaryn. Ybadat etmek ynsana ahyretiniň aladasynda bolmak üçindir. Oňa ähmiýet bermezlik ynsany ahyret bagtyýarlygyndan mahrum edýär. Ybadatyň syrlary bilen tanyş bolmak sada musulmanlaryň her birine wajypdyr. Adat çärýeginde men adamlaryň arasyndaky ahlak gatnaşyklarynyň edepleri we takwalygyň syrlary bilen tanyşdyraryn. Munda beýan edilýän zatlary bilmeklik hemme musulmanlara hökman däldir. Olary öwrenmeklik ruhy Hakyň ýoluna düşen takwalara degişlidir. Heläk ediji zatlaryň çärýeginde men her ýazgarylýan gylyk-häsiýetler, nebsiňbozuk arzuwlaryndan gutulmaklygyň,kalby olardan päklemegiňtärleri barada söz açaryn. Ahlaksyzlygyň sebäpleri, ol sebäpleriň döredýän apatlary, apatlaryň alamatlary we olardan gutulmaklygyň ýollary barada hem bu çärýekde gürrüň ederin. Şeýle hem onda şumowzuk bilen baglanyşyklyaýatlarda, hadyslarda we alymlaryň sözlerinde aýdylan zatlardan mysallar berler. Halas ediji çärýekde men öwgä mynasyp häsiýetler, höwes edilýän,görelde alarlyk gylyklar we olary döredýän sebäpler, asylly ahlagyň miwesi barada söhbet ederin. Bu çärýekde ýatlanyp geçilýän ahlak sypatlary welilere[10] we syddyklara[11] mahsusdyr. Olary berjaý etmeklik bilen ynsan Taňrysyna ýakynlyk derejesini gazanar. Elbetde, sen ünsüňi jemlemek bilen meniň aýdan zatlaryma düşünersiň we sözlerimiň berjek miwelerinden peýda taparsyň.
Beýleki alymlar hem,men hem bu mowzuga bagyşlap köp kitaplar ýazdyk. Ýöne meniň bu kitabym ol eserlerden mazmun jähetinden bäş sany sypat bilen tapawutlanýar: 1. Bu mowzugyň çylşyrymly zatlaryny çözýär we gysga beýanlaryny giňeldýär. 2. Çaşyran zadyny tertibe salýar we pytradan zadyny düzgüne salýar. 3. Uzaldan zadyny gysgaldýar we anyklap bilmedik zadyny takyklaýar. 4. Köp ýerde gaýtalap getiren bir zadyny gaýtalamaýar we subut edip bilmedik zatlaryny subut edýär. 5. Düşünmesi kyn ýerlerine düşündiriş berýär we gapma-garşy gelýän ýerlerine düzediş berýär.
Beýan etmek ýoluna çykan her alym belli bir maksat tutup, öz ylym saparynyň meýilnamasyny hususy dünýägaraýşyna görä düzýär. Men olaryň maksatlaryny yzygiderli beýan eden ýerlerini inkär etmeklikden saklandym. Olaryň käbiri göz öňünde tutan mowzuklaryny kämil beýan etdiler, beýleki birleri bolsa bu wezipäniň hötdesinden gelip bilmediler. Soňra başga alymlar bu işe ýapyşdylar. Olaryň käbiri başga kitaplardan çykgytlar getirenlerinde säwlik goýberdiler, özge birleri bolsa säwlige ýol bermediler. Ýöne olar hakykatyň üstüni ýapyp duran gaty açyp bilmediler. Ine, şu kitabyň baş maksady şol maglumatlary dürs jemläp, beýan etmekden ybaratdyr.
Meniň bu kitaby dört sany çärýege bölmekligim iki zat sebäpli boldy. Olaryň birinjisi esasy sebäp bolup, ol takyklamak we düşündirmekdir. Çünki, maksady ahyrete gönükdirilen ylym – mugamala ylmyna[12] we mukäşefe[13] ylmyna bölünýär. Men mugamala ylmy hökmünde ylma amal etmeklige we mukäşefe ylmy hökmünde ylmyň hakykatyny açyjy zatlara düşünýärin. Bu kitabyň baş maksady mugamala ylmyny beýan etmekden ybaratdyr. Mukäşefe ylmyny bolsa, eger ol ylym öwrenýänleriň maksady bolsa hem, syddyklaryň nazaryýetiniň maddasy bolsa hem kitaplarda beýan etmeklige rugsat ýokdur. Mugamala ylmy täsinlikler ylmyna eltiji ýoldur. Ýöne pygamberler (goý, Beýik Taňrynyň olara ýalkawy bolsun!) adamlar bilen diňe ahyret ýolunyň ylmy we bu ylma degişli nesihatlar barada sözlediler. Olar täsinlikler ylmy barada adamlaryň aň ýetirişi ukyplarynyň çäklidigini göz öňünde tutup, syrly hem göçme sözleriň üsti bilen mysallary getirip sözlediler.
Alymlar pygamberleriň mirasdüşerleridir. Olaryň baýlygy sabyrlylyk we pygamberlere uýmaklyk ýoly bilen özlerini adyl alyp barmakdan ybaratdyr.
Mugamala ylmy aýan ylma [14] we ýaşyryn ylma [15] bölünýär. Men aýan ylym hökmünde beden agzalary bilen edilýän işleri bilmeklige, ýaşyryn ylymlara bolsa kalp bilen edilýän işleri bilmeklige düşünýärin. Kalbyň ýetirýän işleri agzalara ýa-ha adatyň, ýa-da ybadatyň üsti bilen ýetirilip berjaý edilýär. Bu ylym iki sany ýarym bölege[16] bölünýär: Äşgär ýarymy we gizlin ýarymy. Äşgär ýarymy agzalar bilen baglanyşyklydyr. Bu bölüm hem öz gezeginde adat bölümini we ybadat bölümini öz içine alýar. Emma gizlin bölümi barada aýdylanda, onda ol kalbyň hallary[17] bilen baglanyşyklydyr. Nebis ahlagy ýazgarylýan[18] we öwülýän[19] häsiýetlere bölünýär. Bularyň jemi bolsa dört bolar. Mugamala ylmy barada aýdylanda, onda ol hem şu bölümlere bölünmekkadasyndan daş çykmaýar. Ikinji sebäp: Men mertebäni hem abraýy öňe sürmek bilen ýaraglanan, Beýik hem Päk Taňrydan gorkmaýan gopbamsylar bilen jedelleşip, olaryň pikirleri bilen ylalaşmaga mejbur talyplaryň fykh ylmyny içgin öwrenmeklige höwesleriniň yhlaslydygyny we güýçlüdigini gördüm.
Men bu kitapda kalplary sypaýy meýillere çekmek maksadyndan ugur almadym, tersine fykh ylmynyň mowzuklary nukdaýnazaryndan beýan etdim. Käbir alymlar tebipçilik ylmyna meýillendirmek bilen kalplary sypaýyçylyga çekmäge synanyşdylar. Başga alymlar bu işi ýyldyzlar ylmynyň[20] jedwellerini düzmek bilen amala aşyrmaklygy maksat tutdular we ony «Saglyk jedweli»[21] diýip atlandyrdylar. Elbetde, olar kalplary kitaplary okamaklyga ymtyldyrmaga belli bir goşant goşdular. Emma kalplary ebedi dirilige peýda berýän ylma ymtyldyrmak beden saglygyna peýda berýän tebipçilik ylmyna ymtyldyrmakdan has ähmiýetlidir. Çünki, bu ylmyň miwesi kalplary we ruhlary baky ýaşaýşa ýetişdirýän tebipçilik ylmydyr. Bu ýerden pany dünýäde beden bozuklygyny bejerýän tebipçilik ylmyndan kalbyň bozuklygyny bejerip, ony baky dirilige ýetişdirýän tebipçilik ylmynyň tutýan orny boýunça has ýokarda durýandygy mälim. Biz Päk Taňrydan özümizi akyl-paýhasa gönükdirmegini dileýäris. Elbetde, Allatagala sahydyr we jomartdyr!
[1] Gurhanyň 50-nji «Kaf»süresiniň 37-nji aýaty.Gazaly bu aýatyň mazmunyny kitabynyň baş şygary hökmünde kabul edipdir. Bu sebäpden ony öňde getirýär.
[2]«Ihýauulumid-din» –«Dini ylymlaryň janlandyrylyşy» .
[3]فِـقـْـه ٌFykh – düşünmek, bilmek.
[4]حِـکـْمـَـةParasat – hikmet, danasözleriulanmakbilenpikiröwürmek.
[5]هـِـدَایـَةHidaýat– dogryýol.
[6]رُشــدٌRuşd– hakýol.
[7]رُبـْـعٌRub‘ –çärýek.Bu sözi «jilt» manysynda ulanmak ýerlikli bolar. Çünki, kitabyň her çärýegi aýratyn jiltdir.Her çärýek kitaplara bölünýär. Ol kitaplaar «Kitap» manysynda däl-de, eýsem «Jiltleriň mowzuklary» manysynda ulanylýar.
[8]وَجْـدٌWejd – aşa hyjuwly hala düşmek (ekstaz).
[9]تـَـوْحـِـیـدٌTowhyt– ýekehudaýlylyk.
[10]وَلِـیٌWeli – Taňrynyň dosty.
[11]صِـدِیـقٌSyddyk – iňňän dogruçyl adam.
[12]عِلـْـمُ المـُـعـَـامـَـلـَـةِYlm al-mu’amala – mugamalaylmyalyp-satyş ylmy, ýagnybendebilenbendäniň aarasyndakygatnaşyklarybeýanedýänylym.
[13]عِـليـمُ المـُـکـَـاشـَـفـَـةِYlm al-mukäşife – mukäşefeylmy, Taňrynyň syrlarynyaýanedijiylym, aýanlykylmy, ýagnyTaňrybilenbendesiniň arasyndakygatnaşyklarybeýanedýänylym.
[14]عِـلـْـمٌ ظـَـاهِـرٌYlmunzahyr – aýan ylym.
[15]عِـلـْـمٌ بـَـاطِـنٌYlmy batyn – ýaşyryn ylym.
[16] شـَـطـْـرَیـْـن ِŞatraýn – iki sany ýarym.
[17] اَحْـوَالُ القـَـلـْـبِAhwal al-kalb – kalbyň hallary.
[18] مـَذمـُـومٌMezmum – ýazgarylýan ýa-da halanmaýan häsiýetler.
[19] مَـحـْمـُـودٌMahmud –öwülýän ýa-da halanýan häsiýetlr.
[20] عـِـلـْـمُ اﻠﻬـَـیْـﺋـَـةِYlm al-heý’a – ýyldyzlar hakyndaky ylym.
[21] تـَـقـْـوِیـمُ الصِّـحـَّـةِTakwim as-syhha – saglyk jedweli.