Başy » Kitaplar » YLYM BARADA KITAP » Adamlaryň gapma-garşy garaýyşlar baradaky ylmy kabul etmekleriniň sebäbiniň, çekişmäniň we jedeliň görnüşleriniň, erkin jedel alyp barmagyň şertleriniň beýany.
Eger biler bolsaň, Pygamber alaýhyssalamdan soň halypalyk dürs ýolda bolan dört çaryýara[1] ýetdi. Olar Allatagalanyň hökümlerini ýagşy bilýän ymam alymlardy, fakyhlardy we pitwa çykarmakda garaşsyzdylar. Olar fykh ylmyna seýrek ýagdaýda bolaýmasa ýüzlenmeýärdiler we ony durmuşda gabat gelýän ýagdaýlaryň çözgütlerinde ulanmaýardylar. Çünki, olar ahyret ylmynyň alymlarydylar. Olar adamlaryň dünýä işleri bilen baglanyşykly pitwalary çykarmakda çekeleşýärdiler. Pitwa bermejek bolup, özlerini goraýardylar. Bu işde diňe Taňra bil baglaýardylar.
Çaryýarlardan soňra hökümet başyna gelen halypalar fykh ylmyna muwapyk däldiler we pitwalary, hökümleri berjaý etmekde alymlaryň kömegine ýapyşmaga mejburdylar. Muňa garamazdan tabygynlar sahabalaryň goýan ýollaryna eýerdiler. Halypalar kazy bolmagy talap edenlerinde, olar beýle jogapkärçilikli işe baş goşmakdan boýun towladylar we halypalardan gaçdylar. Beýle alymlar barmak basyp sanardan köpdür. Soňra fakyhlar hökümdarlaryň ýanynda hormat eýesi boldular. Fakyhlar hökümdarlaryň pitwa çykarmakda talaplarynyň güýçli bolandygy sebäpli pitwa ylmyna ýykgyn etdiler. Soňra akaýydyň (ynanjyň) kadalaryna üns berýän hökümdarlar ýüze çykdylar. Olar her bir meselede özleriniň delillerini öňe sürdüler. Şeýlelikde, kelam ylmynyň çekişme we jedel bölümi orta çykdy. Adamlar janypkeşlik bilen kelam ylmyna meşgul bolup başladylar. Alymlar bu ylma bagyşlap öz eserlerini döretdiler, olarda jedel gurnamagyň ýollaryny beýan etdiler, gapma-garşy garaýyşlardan ybarat bölümleri orta çykardylar. Özleriniň maksatlarynyň dini goramakdygyny, Pygamber alaýhyssalamyň sünnetiniň päk saklamakdygyny, sünneti dürs hasaplamaýanlaryň we bedgatçylaryň hereketini basyp ýatyrmak ugrundaky göreşdigini nygtadylar. Şeýle hem fykh ylmynyň weýran edilmegine sebäp bolan köre-körlük döredi. Bu köre-körlük fykh ylmynda çekişmäniň ýüze çykmagyna getirdi. Munuň özi adamlaryň kelam we beýleki ylymlardan daşlaşyp, gapma-garşy garaýyşlara meşgul bolmaklaryna alyp bardy. Jedele berilen alymlar özlerniň maksatlarynyň şerigatyň inçe syrlaryny kesgitlemekden, mezhep meseleleriniň gowşak beýan edilen ýerlerini anyklamakdan we pitwa ylmynyň usulyýetini taýýarlamakdan ybaratdygyny tekrarladylar. Olar Abu Hanypa, Şapygy, Mälik, Ahmet, Sufýan Söwri (goý, Taňry olardan razy bolsun!) ýaly tanymal alymlaryň goýan kesgitlemelerini inkär ediji jedel häsiýetli kitaplaryny ýazdylar. Bu bozuk iş biziň döwrümizde hem dowam edýär. Biz onuň özümizden soňky asyrlarda nähili derejä eýe boljakdygyny bilmeýäris.