بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِِ

Hikmetler ummanyndan:

Pygamber alaýhyssalam: «Ylym abraýly adamyň hormatyny artdyrýar we bendäniň ruhy kuwwatyny patyşanyň derejesine göterýär»

Başy » Кuran » ЮСУФ СУРАСЫНЫҢ ТЕФСИРИ » БИРИНҖИ БӨЛҮМ ДОГАНЛАРЫНЫҢ ХЫЯНАТ ЭТМЕГИ ВЕ ГУЛЧУЛЫК ДӨВРИ (Юсуф сурасының 1-21. аятлары)

Рахман ве Рахым болан Аллахың ады билен.

Хемме яраданларына мәхрибан болан, айратын хем му'минлере мерхеметли болан, бизи ярадан, яшадян, рызк берйән, ёл гөркезйән, хыдает берйән, ылым ве хикмети өвредйән Кадирың ады билен. Ол бизе Кур'аны индерип, шонуң билен нәхили яшамалыдыгыны өвретди. Кәбир алымлар 'бисмилләни' бир аят хасап эдипдирлер, кәбирлери дәл. Хер нәхили боланда хем, Кур'андакы 114 сураның 113-ниң башында 'Бисмилләх' хөкман бар. Рахман ве Рахым атларының шейдип өңе чыкарылмагы, Аллахың мерхемет васпларының әхли бейлеки васпларындан бейик (гүйчли) боланындандыр. Бир хадисда айдыляр: ''Аллах Тагаланың рахмети 100 бөлеге бөлүнен, шоларың бирини ол ер йүзүне индерен. Шолар билен бүтин адамлар, хайванлар бир-бирлерине, өз бала-чагаларына мерхемет гөркезерлер (бүтин дүнйәдәки ве хемме дөвүрдәкилер). Галан 99 бөлегини Аллах Тагала Кыямат гүнүнде му'мин-мусулманлара мерхемет-гечиримлилик, шепагат этмек үчин ахырете гоян.''

Шу китап, шу сура-аятлар хем Аллахың бизе мерхеметидир, Расул(сав)ы ибермеги хем рахметидир. Шолар билен Ол бизе догры ёлы гөркезди, гөркезмән хем билерди, биз рухлар әлеминде Оңа вада бермедикми? Йөне Ол ене-де рехим эдип, адама ятлатма хөкмүнде, дүшнүкли шекилде Кур'аны индерди. Расулуллах(сав) болса, онуң нәхили яшалмалыдыгыны гөркезди.

1.    Элиф Лам Ра. Булар ап-ачык Китабың аятларыдыр.

Биринҗи бөлүмде мен сураның 1-нҗи аятдан 21-нҗи аята ченли болан бөлегини алдым. Бу бөлүмде Юсуф(ас)ың чагалык дөврүнден Пыгамберлик гелен дөврүне ченли болан дөври, гулчулыкдан халас болан дөврүне ченли болан яшайшының ичинде болуп гечен вакалар гетирилйәр. Бу бөлүмде Юсуф(ас)ың башына гулчулык ве иң якын адамларың оңа дөнүклик ве гөриплик эдип, яманлык этмеги билен багланышыклы Аллахың сынагы гелйәр. Юсуф(ас) шол сынагдан мертлик билен гечмәни башаряр, шол саяда онуң шахсыети, ахлагы, таквасы ве Аллаха болан вепалылыгы кәмиллешйәр. Аллах нездинде абрай ве дереҗеси артяр. Ол барада аятларың тефсиринде гиңишлейин беян эдерис (иншааллах).

Биринҗи аятда илки билен Кур'ан харплары гетирилйәр: Элиф, Лам, Ра. Бу харплар барада тефсир алымларының бирнәче гөрүши бар, ичлеринде шу гарайыш хас калбыма җай болуп дур. Ягны шу харплары сураның башында гетирмек билен Аллах Тагала шуны айдяр: ''Кур'ан аятлары мугҗызадыр, гудратдыр. Олар, ине шулар ялы йөнекей арап харпларындан ыбарат болуп, адама ыбрат ве дерслер берйәрлер. Шу йөнекей арап харплары адамзада ики дүнйә абаданчылыгы үчин нәхили яшамалыдыгыны гөркезйән аятларың сөзлерини дүзйәрлер.'' Башга бир гөвне җай дүшүндириши хем, бу харпларың Аллахың (җҗ) өз Расулы(сав) билен арасындакы йөрите дил (шифр) болмагыдыр. Ягны манысы диңе шол Икисине дүшнүкли болан дил.

Соңра аятда: ''Булар ач-ачан Кур'аның аятларыдыр.'' дийилйәр. Ягны шу Китапда, шу сурада айдылан-язылан затлар аятдыр, Аллахдан гелен делилдир. Шу аятлардан Кур'ан дүзүлен, Кур'ан болса, ачык-рөвшен китапдыр. Мубин-ачык китап, ол хыдаети тапмак үчин ыхлас эдйән хер бир мусулмана ачыкдыр. Шу Китабы өвренип, шу Китабы яшап Аллаха голайлашмак ислейән адам үчин манысы ачык ве дүшнүклидир. Бу ерде, халк арасында яйран пикире гөрә, 'Биз бу Китаба дүшүнмерис' дийлен пикир чүйредилйәр. Окасаңыз, йүрек билен гатнашсаңыз, дүшүнерсиңиз. Он дөрт ярым асыр өң яшан, окама-язманы билмейән чарва араплар дүшүнипдир ахырын (Элбетде, Кур'анда мутешеббих аятлар хем бардыр. Манысы гизлин. Йөне олар аздыр ве Кур'аның умумы әхеңиндәки манысында олара хем дүшүнмек мүмкин). Бу сурада хем дүшүннмез ялы зат ёк. Хемме хадысалар дүшнүкли, шол хадысалар үсти билен Аллах-Тагаланың дүшүндирип-өвретмек ислейән зады хем дүшнүкли.

Аслында, ёкарда хем айдып гечишимиз ялы, адамың Кур'ана дүшүнмеги илки билен иман, ниет ве ыхласына, соңра ылым, зехин ве гайратына баглыдыр. Иң эсасы зат болса, таквалык, билениң билен амал этмәне ыхлас этмек, дин Ислама бүтин йүрегиң билен гатнашмак.

2.    Дүшүнерсиңиз (дүшүниң) дийип, биз оны арапча бир Кур'ан эдип ибердик.

Кур'ан бүтин адамзада гелен китапдыр. ''Онда нәме үчин ол арапча гелди?'' дийилйән сораг бәрде дөремеги мүмкин. Йөне говы эдип пикирленип гөрсеңиз, манысыз бир сораг.

Себәби: 1. Бүтин адамзада гелен хем болса, Мухаммед(сав) арапды ве онуң даш-төверегиндәки илкинҗи адамлар хем арапды. Эгер Кур'ан башга миллете гелен болсады, ене-де башлангычда шол миллетиң дилинде гелмели боларды. Соңра болса, шол миллет оны башга миллетлере етирмели боларды. Йөне шейле болмагы, араплары башга миллетлерден үстүн кылмаяр. Исламда үстүнлик диңе таква билендир. Расулуллах(сав) айдяр: ''Арабың башга миллетден (аҗемден) үстүнлиги ёкдур. 2.Ене бир зады бүтин дүнйә эдебиятчылары ыкрар эдйәр: арап дили иң арасса ве иң бай дил болуп дуряр. Кә махал бир сөз бирнәче маныны өз ичине аляр. Башга диллерде шейле васп ёк. Үстесине-де, ол шейле сададыр, шол вагтың өзүндәки меселәни анык ве кемсиз манысы билен дүшүндирип билйәр. Мысал үчин: Дин, Ыбадат, Ылах, Раб сөзлерини алып гөрүң, манылары нәче гиңдир. Сеййид Эбул-А'лә эл-Мевдудиниң (рахымахуллах) ''Дөрт Тәрим'' китабына середип билерсиңиз.

Бу гысгача аятда Кур'аның адамларың (пикирленип) дүшүнмеги үчин гелендиги хем беян эдилйәр. Үнс бериң: ''Дүшүнмеги үчин'', манысына дүшүнмән, окап гечмек үчин дәл, аят-төвирлерде, оваз-хеңде ярышмак үчин дәл. Пикирленмек, дүшүнмек, ыбрат алмак ве дүшүнениңи амала ашырмак үчин. Гынансак хем, халкымызда Кур'ан иң аз окалян китап болды. Окаманы өврененлер онуң манысына дүшүнмейәрлер. Дүшүнйәнлер (арап дили ве дин ылмына) өрән аз, йөне оларың көпүси хем оны яшамак үчин дәл-де, башга максатлар билен өвренипдирлер. Шонуң үчин дини яшамак ве яйратмак ялы гайгы-аладалары ёк. Түркменче Кур'ан терҗимеси чәкли мукдарда чыкарылан, үстесине хем арапчаның долы манысыны бермез. Бу ерде гиңишлейин тефсире мәтәчлик бар.

3.     (Эй Мухаммед), Биз саңа бу Кур'аны вахй этмек билен, гечен миллетлериң хабарыны саңа иң гөзел шекилде дүшүндирйәрис. Хакыкат шудур, сен шундан өң (бу хабары), элбетде билмейәнлердендиң.

Илки билен шуны айдып гечелиң, Кур'ан бир тарых китабы дәл, ол тарыхдакы миллетлериң Аллахың җезасына ве рахметине нәме үчин ве нәхили учрандыкларыны ве башга-да бирнәче Аллахың сүннетлерини (үйтгемез яшайыш канунларыны) ачыклаяр. ''Кур'ан миллетлериң тарыхыны җемлейәр.'' дийсең бәрсинден гайдар. Ол анализ эдип, адамлар үчин иң мөхүм социологик, психики, ыкдысады ве сыясы нетиҗелер чыкаряр. Өзи хем шоны иң гөзел шекилде беян эдйәр: гысга, дүшнүкли, манылы, гиңишлейин. Шонуң үчин аятда хем: ''Иң гөзел шекилде дүшүндирйәрис.'' диййәр. Башга, дүнйәде шулар ялы китап ёк. Хич бир адам я-да адамлар топары шоңа меңзеш бир китап хем язып билмәндирлер. Элбетде, окама-язманы билмейән Расулуллах(сав) бу затлары (тарыхы вакалары) шейле гиңишлейин ве ичгин билмейәрди. Ол Меккеде хем шол затлары өвренип билмезди. Оңа ол ерде бу затлары өвретҗек адам ёкды. Дашары юрда болса, сөвда үчин бары-ёгы ики сапар, бир гезек Сирия, бир гезек Емене гысга вагтлык гидипди. Шол ерде хем ол шу затлары өвренип билҗек дәлди. Онда бу сура хем ене бир гезек Пыгамбериң(сав) хак Пыгамбердигини субут эдйәр. Диңе акылсызлар ве дин душманлары Кур'аның Мухаммед(сав) тарапындан ойланып тапыландыгыны айдып билер.

Ине шу үч аят Мединеде индерилен ве Юсуф(ас) кыссасына (роваятына) бир гиришдир. Гысгача җемләнимизде, бу үч аятда Кур'аның дүшнүкли эдилип, адамлара догры ёл гөркезмек үчин индерилендиги ве шонуң ичинде миллетлериң тарыхларының хем дүшүндирилендиги айдыляр.

4.    Бир дөвүр Юсуф өз какасына: 'Какамҗан, мен дүйшүмде он бир йылдыз билен Гүнеши ве Айы гөрдүм. Олар маңа сеҗде эдйәрдилер.' дийди.

Аслында, Юсуф(ас)ың роваяты асыл шу ерде башланяр. Якуп Пыгамбер (ас) Кен'ан дийлен шәхере голай (Палестина голай) он ики саны оглы билен яшаярды. Олар малдарчылык, экин, сөвда, ав билен гүн гөрйәрдилер. Якуп Пыгамбериң (ас) бирнәче хатыны барды. Иң соңкы аялындан ики саны оглы барды: Юсуф ве Бунямин. Галанлары башга аялларынданды. Нәме үчиндир, ол шол ики оглуны ол бейлекилерден хас көп сөййәрди. Шол икисинден болса, Юсуфы хас көп сөййәрди. Шол дөвүрлерде Пыгамберлик атадан огла ыз ызарлаярды. Якуб(ас)ың хем хайсы хем бир оглуның Пыгамбер болҗагыны билйән болмагы мүмкин. Оңа Пыгамберлик өңденгөрүҗилиги ве пайхасы Пыгамберлигиң огулларындан Юсуфа берилҗекдигини аңдырян болмалы. Белки-де башга себәплер бар болмагы мүмкин. Мысал үчин Юсуф ве Буняминиң эҗеси Якуб(ас)ың бейлеки хатынларындан таква болмагы мүмкин я-да Юсуф(ас)ың чагалыкдан башлап, гөзел ахлагының бар болмагы мүмкин. Догрусыны Аллах билйәр.

Якуб(ас) ве огуллары тире-тайпа болуп яшаярдылар. Оларың хеммеси Тевхыд (ягны Ислам) дини билен яшаярдылар. Хемме Пыгамберлер (ас) Ислам дини, ягны Аллахы бирлемек ынанҗы ве диңе Аллаха гуллук этмек шеригаты билен гелердилер. Көп адам ялңыш дүшүнйәр, хер Пыгамбер(ас) өзболушлы бир дин билен гелендир өйдйәрлер. Ёк, бейле дәл, оларың хеммеси Ислам билен гелипдирлер, йөне соңра адамлар башга-башга атлар гойдулар ве догры болан Тәк Аллах ынанҗындан дашлашып, динлерини заяладылар.

Инә, гүнлерде бир гүн, энтәк кичиҗик огланҗык болан Юсуф какасы Якуб(ас)ың янына гелип: ''Какамҗан!'' дийип йүзленйәр. Шу йүзленмәниң өзүнде огланҗыгың тебигатындакы пәклик, ахлак, эне-атасына сылаг-хормат ве мәхрибанлыгы гөрсе боляр. Огланҗык гиҗе тәсин бир дүйш гөрүпдир. Шол дүйш онуң рухы дүнйәсине дийсең тәсир эден болмалы, шонуң үчин ол тербиели чага хөкмүнде какасының янына гелип, маслахат эдйәр: Гүнеш, Ай ве он бир саны йылдызың оңа (Юсуфа) сеҗде эдйәндигини айдяр. Якуб (ас) иң сөйгүли оглуның айдянларыны диңлейәр ве агыр оя батяр. Ол Юсуфың айдан дүйшүнде бир гудрат, хикмет, Аллахдан бир аламат гөрйәр. Ол Пыгамбер (ас) пайхасы билен эййәм ол дүйшүң ёргудыны хем билди. Ол әхли затлары отурып пикирленди ве Пыгамберлигиң огулларындан иң лайык болан (мынасып болан) Юсуф(ас)а берилҗекдигини аңды. Йөне ол кичиҗик Юсуфың энтек билмейән кәбир дурмуш теҗрибелерини билйәрди. Кичиҗик Юсуф энтек бу дүнйәде гаралыгың, яманлыгың бардыгыны билмейәрди. Якуб(ас) болса, өмрүнде көпи гөрен ве көп дүневи ве ахырет меселесине дүшүнйән, адам танаманы башарян, адамың психологиясыны такык билйән адамды. Шонуң үчин Якуб(ас) Юсуфың гүррүң берен дүйшүни диңләп, агыр оя батяр. Онуң нәме үчин аладаланандыгыны индики аятың тефсиринде айдарыс. Бу ерде бираз дүйш гөрмек ве онуң ёргуды барада дуруп гечелиң. Илки билен шуны айдып гечелиң, Пыгамберлере (ас) вахйлар кәвагт дүйш үсти билен гелйәрди. Ибрахим(ас)ың Исмаил оглуны гурбан этмек барада гөрен дүйшүни, Мухаммед(сав) Пыгамбериң гөрен хак дүйшлерини шоңа мысал гетирип билерис. Ене-де Ислам ынанҗында ылхам, Аллахдан гелйән бир толкун дийилйән зат бар. Ол хем вахйың бир гөрнүшидир, йөне Пыгамберлере гелйән вахя меңземейәр. Бир китапда оңа вахйың йүзден бир бөлеги дийилйәр (дүйше). Середиң имам Омар Несефиниң 'Акаид' атлы китабына. Ене бир хакыкат бар: бир адам Ислама нәче баглы болса, Аллаха нәче якын болса, шонча ол хак дүйшлери көп гөрйәр. Психологлар ве лукманлар дүйшүң сырыны энтек чөзүп билмедилер. Дин алымларының кәбирлери болса, рухуң гезмәге гидйәндигини айдярлар. Кәбир лукманлар болса, бейни өйҗүклериндәки информацияның ядавлык себәпли, тәсирленме себәпли ишленип, ербе-ер ерлешдирилйәндигини айдярлар. Йөне дүйш меселесиниң даш-төверегиндәки сыр пердеси энтәк хем айрылмадык болуп дуряр.

Шу айдыланлардан ёла чыкып, дүйш ёргуды меселесине гелелиң. Кәбир хадислара гөрә (сахыхлык дереҗесини билемок) Мухаммед(сав): ''Дүйшлери хайра (говулыга) ёруң.'' диййәр. Кәбир Ислам алымлары болса: ''Дүйшлери гүррүң бермели дәл.'' диййәрлер. Китап дүканларында 'Дүйш ёргутлары' атлы китаплар сатыляр. Бу меселә мусулман адам нәхили гарамалы? Дүйш ёрмак меселеси ве ылмы Аллахың элиндедир. Ол шоны диңе өз ислән гулуна берип билер. Аслында, дүйш адамың бейнисинде, пикир эден затларының, гөрен кадрларының бөлеклеридир. Аллах Тагала адама шолара дүшүнмек укыбыны берип билер. Хер нәхили болса хем, дүйшүң асыл ёргудыны такык Аллахдан башга билйән ёкдур.

5.    Балам! – дийди. – Дүйшүңи доганларыңа айтмагын. Олар соңра саңа бир дузак гурарлар. Чүнки шейтан адама бес-белли душмандыр.

Якуб (ас) өз чагаларыны дийсең говы танаярды. Ол Аллахың Пыгамбери болансоң, илки билен чагаларыңа дин Исламы өвредип, тербие бермелидигини билйәрди. Шол себәпли, ол өз огулларына көп үнс берерди ве хеммесиниң гылык-хәсиетини билерди. Юсуфың агаларының Юсуф барада яман пикирдедигини, какаларыны ондан гысганяндыкларыны, гөриплик билен гараяндыкларыны Якуб (ас) билйәрди. Юсуфың гөрен дүйшүнде болса, Гүн, Ай ве йылдызлар, өзи хем он бир саны йылдыз сеҗде эдйәрди. Бу дүйши эшитселер, онсуз хем гахарлы, гөрип, сыгдырып билмейән агаларының Юсуфа хас хем йигренчлериниң артҗакдыгы икиучсызды. Шонуң үчин Якуб (ас) оглуна: ''Дүйшүңи доганларыңа айтма.'' дийип, шол дөрәп билҗек яман ишлериң өңүни алмага чалышяр. Нәме үчин дурмушда шейле боляр?

Адам бу дүнйә сынаг үчин иберилен. Аллаха гуллук эдип, Онуң разылыгыны газанып, Җеннете гирип билмек үчин ыхлас этмек герек. Бу дүнйәде Аллах адамзады хер хили сынап билер. Йөне иң агыр сынагларың бири – чагалар билен сыналмакдыр. Адамың тебигаты чагаларына дүшгүн (говшак) ярадылан, адамзат өз чагаларыны дийсең говы гөрйәр. Олара сөйги ве мәхрини сиңдирип, олардан голдава гарашяр. Йөне хер бир зат ислегиң ялы болуп дурса, онда бу дурмуша сынаг дийип болармы? Якуб (ас) Пыгамбер хем иң агыр сынага учрады. Ол чагаларына нәче: ''Аллаха ыбадат этмели, шейтандан гачмалы.'' дийсе хем, чагалары өз небислерини дүзедип билмәндирлер. Шейтан адамы аздырмак үчин хер хили ёллара баш уряр. Шоларың бири хем гөрипликдир. Гөриплигиң бар еринде ынсап, ягшы ниет, ягшы гарайыш ве ягшы гүман, сөйги ве достлук ёкдур. Ол ерде диңе душманчылык, кине ве гысганчлык бардыр. Ёгса, Юсуф оларың ата бир доганы ахырын. Какаларының оңа айратын сөйги гөркезмегинде нәме яманлык бар? Бу ерде Кабилде, Хабилиң өзүнден хас ыхласлы ве пәк боландыгы себәпли, калбында дөрән гөриплик ве кинә меңзеш дуйгы Юсуфың агаларында хем дөрәпдир. Олар гөрипликлери себәпли ярылайҗак болярдылар. Гөриплик ве кине дийилйән зат бүтин ягшы дуйгулары өлдүриши ялы, аклың хем өңүни аляр. Адам шонуң тәсиринде нәме эдип йөренини хем биленок. Шол барада пикир этдигиче, ойландыгыча калбында шол кесел азып баряр. Бир мысал гетирелиң: ики саны гоңшы бар экен. Биринде бир сыгыр бар экен, бейлеки гоңшы болса, гарып ве ач яшаян экен. Сыгыры болан адам шол гарып гоңшусына хер гүн бир мукдар сүйт берйән экен. Эмма ол гарып гоңшусы, шонда-да оңа гөриплик эдйән экен. Бир гүн ол бир адам билен гүрлешип дурка, сыгрына ийим берип дуран гоңшусына середип: ''Шу адамың сыгыры өләйсе болмаярмы?'' диййәр. Ол адам: ''Сен нәме үчин өзүңе сүйт берйән гоңшыңың сыгрының өлмегини ислейәрсиң? Онуң сыгыры өлсе, сенем сүйтсиз галарсың-да.'' дийип, гең галыпдыр. Ол гөрип: ''Гой мен ач галайын, йөне шонуң сыгыры өлсүн.'' дийипдир. Ынха гөриплигиң көрлүги, ол нәмелер этдирип, нәмелер дийдирмейәр. Адам өз-өзүне зыян эдер (гөриплик этмек билен). Ол иң яман затдыр. Шонуң үчин Фелак сурасында биз гөрибиң гөриплигинден Аллаха сыгынярыс.

Шейтан адамың ачык душманыдыр. Ол хич вагт адама говы зады үндемез, дашындан говы ялы гөрүнсе-де. Шонуң үчин адам шейтаның вас-васа ве дүртмелерине уймалы дәл, онуң шерринден Аллаха сыгынмалы. Шейтан адама эдйән улы гүнә ишини овадан, безегли ве ялдыравук эдип гөркезйәр. Шонуң үчин кә вагт бир адамдан гарашылмаян херекетлер гөрйәрис ве гең галярыс. Гең галара зат ёк. Шейтана гаршы әгә болмасаң, ол адамы аздырып билер. Онуң дүнйәдәки иши шол. Ине Якуб (ас) оглуна шол хакыкаты дүшүндирйәр.

6.    Ине шейдип, Раббың сени сайлаҗакдыр. Саңа (дүйшде гөрүлен) затларың ёргудыны (ягны шол ылмы) өвретҗекдир. Хем-де хас өңки ики атаң (болан) Ибрахим ве Исхака ныгматыны тамамлайышы (бериши) ялы, саңа ве Якуб неслине-де тамамлаҗакдыр. Себәби, Раббың Алимдыр (ягны ягшы билйәндир) ве Хакимдыр.

Бу Якуб(ас)ың Юсуфа берйән маслахатының ызы болмагы хем мүмкин. Юсуф какасындан соран болмалы: ''Кака, нәме үчин бейле диййәрсиң? Мениң дүйшүмден нәме нетиҗе чыкардың? Шонда Якуб (ас) я анык Юсуф(ас)ың Пыгамбер болҗагына гөз етирен болмалы, я-да шоны анык билйән болмалы. Шонуң үчин ол кичиҗик Юсуфа шейле җогап берйәр: ''Ховлукма, бу дүйшүң ёргудына вагты геленде дүшүнерсиң. Башга бир манысы хем: ''Дүйшлери ёрмак ылмыны саңа Аллах өвредер. Шонда хемме зада дүшүнерсиң.'' Ызындан хем Якуб (ас): ''Ибрахим ве Исхака берлен ныгмат саңа-да берилҗекдир'' диййәр. Билшиңиз ялы, Ибрахим (ас) Палестина юрдуна гөчүп геленинден соң, онуң гара гырнагы Хаҗардан Исмаил атлы оглы боляр. Аллахың буйругы билен ол оны Меккеде гоюп гайдяр. Исмаил (ас) арапларың атасы хасап эдилйәр. Ибрахим(ас)ың Сара атлы аялындан болса, Исхак атлы оглы боляр. Оңа хем вагты геленде, Пыгамберлик берилйәр. Исхак (ас) хем бу дүнйәде ве ахыретде хем какасы Ибрахим (ас) ялы абрай газаняр. Исхак(ас)ың огулларындан Якуб(ас)а Пыгамберлик берилйәр. Бу ерде Аллах Тагала Якуб ве Юсуфа (ас) хем дүнйәде ве ахыретде улы ныгматларың (дереҗедир-абрайың) берилҗекдигини айдяр. Шоны дуйдурмак билен Аллах Тагала Якуб ве Юсуфа (ас) гелеҗекде олара улы сынагларың гарашяндыгыны дуйдуряр. Себәби, улы ишлери битирмели адамлар илки билен шол ишлери битирмәне тайяр болмалыдырлар. Раббың тербиесинден гечмелидирлер. Бу ерде илкинҗи гезек Рабб сөзи уланыляр. Бу сөз билен Аллах Тагала аңладыляр, йөне Онуң Тербиечи, Хөкүмдар, Пайхас ве Алим васплары хас өңе чыкарыляр ('Рабб' сөзүниң манылары шейле). Аталы-оглуң икичәк эден гүррүңлеринде Якуб (ас) оглуна Аллахың Алим ве Хикмет эесидигини айдяр. Ягны: ''Оглум, бизе гүйчли сынаглар ве агыр гүнлер гарашян ялы. Себәби, хемме Пыгамберлер көсенип гечипдирлер. Бу Аллахың үйтгемез канунларының биридир. Йөне сен пикир-алада этме, Аллахың Өзи хемме зады билип дурандыр. Ким нәме пикирде, нәме ниетде, нәме ишлер эдйәр, нәхили хиле ве дузаклар гурнаяр... хеммесини билйәр. Онуң ылмындан ве билмегинден яшырын зат болмаз. Шонуң үчин гиң бол, адамларың саңа этҗек яманлыкларыны йүрегиңе голай алма. Аллах билйәр ахырын! Гой, сениң ягшы ниетиңи ве салых ишлериңи адамлар билмесе билмесин. Аллах билйәр ахырын! Гой, сениң чекен эзъетлериңе, гөрен кынчылыкларыңа дүшүнмеселер дүшүнмесинлер. Аллах билйәр ахырын!''  ''Аллах Хикмет эесидир – Хакимдир.'' хем дийилйәр. Хикмет сөзүни иң гиң маныда аланымызда, сөзде ве ишде башарныклык-догрулык, хер бир иши ерли-еринде этмекдир. Хикмет түркменчеде акыл-пайхас, өңденгөрүҗилик, дурмушың манысына дүшүнмек, акыл, ылым, даналык ялы бүтин сөзлериң манысыны өз ичинде җемлейәр. Аллах бир иши эдйән болса, онуң аңрысында хөкман бир чуңңур маны ятандыр. Йөне көпленч адамлар шоңа гөз етирип ве дүшүнип биленоклар. Адамың башына гелйән кынчылык ве сынаглары шер хасаплаярлар. Йөне шоларың аңрысындакы манысына, нетиҗеде говулыга элтйәндигине дүшүнмейәрлер. Адам хемише ховлукяр, сабырсызланып, зейренип башлаяр ве Аллахың хикметинден нәразы болуп башлаяр. Шейдип хем, гүнә газанып азяр. Юсуф (ас) кыссасыны башдан соңа окап, үстүнде азаҗык пикир этсеңиз, Аллах Тагаланың нәхили дереҗеде хикметлидигине гөз етирерсиңиз. Онуң вака ве хадысалары гурнайшы, адамлара саташдырмагы, хер хили сынаглардан гечирип, адамлары тербиелемеги ве кәмиллешдирмеги хакыкатдан-да хайран галдырыҗы. Бизе дүшйән, бу хикметлерден догры нетиҗелер чыкармак ве шолара гөрә яшамаклык.

7.    Касам болсун, Юсуф ве доганларында  сораянлар үчин ыбрат бериҗи аятлар бардыр.

Юсуф(ас)ың роваятында, хакыкатдан бирнәче ыбратлар бар, элбетде алмак ислейәнлер үчин. Кур'андакы кыссалары эртеки окан ялы окап гечмели дәл. Оларың манысыны, оларың ичинде Аллахың бизе өвредйән хакыкатларыны гөрмәге чалышмалы, нетиҗе чыкармагы башармалы. Йөне ыбрат алмак (алып билмек) үчин ислег герек.

8.    Агалары дийдилер: ''Юсуф билен икиси (Бунямин) какамыз үчин бизден хас сөйгүлидир. Биз болса, көплүк дәлми нәме? Шүбхесиз, какамыз ач-ачан бир ялңышлык ичиндедир.''

9.    (Олар өз араларында шейле гүррүң этдилер:) Юсуфы өлдүриң я-да оны узак ере ташлаң. Шонда какамызың тевеҗҗүхи (якынлыгы, сөйгүси ве йүз бермеги) диңе сизе галсын. Ондан соңра хем (тоба эдип,) салых адамлардан боларыс.

Юсуфың агаларының ичинде саклаян гөриплик дуйгулары ахырын дашына ашды. Олар өз ара йыгнанышып, бир карара гелмекчи болдулар. Себәби, оларың какасының Юсуфа болан сөйгүсине инди оларың калбы чыдамаярды. Оларың өз выжданларыны көшешдирмек үчин айдян баханаларына середиң: 'Биз хас көплүк, хас гүйчли, хас хоҗалыга пейдалы дәлми? Нәме үчин атамыз Якуб (ас) бизи сөймән, шол кичиҗик оглан болан Юсуфы хеммәмизден говы гөрйәр?'

Хер бир адам арасса фытрат билен догуляр. Расулуллах(ас) бир хадисында шейле буюряр: 'Хер бир чага мусулман (Ислам) тебигаты билен догуляр. Йөне соңра эне-атасы оны отпараз, бутпараз, христиан ве яхуды эдйәрлер (шол тербийәни берип).' Адамың тебигаты, гурлушы Аллаха гуллук этмәге укыплы ярадыландыр. Себәби, онуң ярадылыш максады шол. ''Шүбхесиз, Биз җынлары ве ынсанлары диңе бизе гуллук этмеклери үчин яратдык.'' (Зарият сурасы, 56-нҗы аят.) Адам гүнә этдигиче, онуң калбы гараляр ве шол Ислам тебигаты өчүп башлаяр, кәбир адамларда ол долы позуляр. Ол адамларда хич хили адам сыпаты галмаяр. Юсуфың агалары эдил ол дереҗе гүнәкәр ве йүреклери гара дәлди. Шонуң үчин оларың ичинде энтек выждан сеси барды. Шол ичден гелйән выждан (Ислам) сесини ятырмак үчин адама баханалар герек, өз-өзүни көшешдирмек үчин. Инә Юсуф(ас)ың агалары хем өз яман ишлерине бахана тапдылар. Олар өзлерини Юсуфдан хайырлы ве көплүк гөрйәрдилер ве шол болгусыз себәплери олары Юсуфы өлдүрмек пикирине ченли итерди. Ынха гөриплигиң эдйән ишлери ве гетирйән ери.

Бу ерде мен үнсүңизи шу нокада чекмек ислейәрин: Юсуфың агалары мусулманды. Шу дөвүрде-де мусулманлар, җемагатлар бир-бирине гөриплик эденоклармы? Бир-бирлериниң гыбатыны, төхметини, яман гүманыны эдип, Ислам умматының агзыбирлигини йыканоклармы? Бу гөриплик беласына гаршы нәдип гөрешмели? Ислама ыхлас билен япышсаң, калбыңда диңе Аллахың разылыгы ниети болса, шонда гөриплик дөремез. Гөриплигиң дөремегиниң дүйп себәби дүнъеви бәхбитдир, дүнйә хырсы ве ачгөзлиликдир. Гөриплик дуйгусы ахырети үндемейән, ятдан чыкарян адамларда дөрейәр. Шол калбыңда дөрәп башландан, Аллаха сыгынып, оны айырмага чалышмалы. Өзүңден бай адам гөрсең, өзүңден гарыба серетмели ве шүкүр этмели. Өзүңден гүйчли-дөвлетлини гөрсең, гарамаяк ве майып-мүҗрип адамлара середип, саглык ныгматына шүкүр этмели. Эсасы зат хем, ахырети үндемели, бу дүнйәниң гечүвҗидигини хич вагт ятдан чыкармалы дәл. Диңе мңксатсыз, акмак адам башгалара гөриплик эдип өмрүни гечирер. Му'мин адам үчин дүнйәниң гымматы ёкдур, онуң хас бейик ве мукаддес максатлары бардыр. Ол бу бидерек гөриплиге үнсүни ве вагтыны сарп этмез. Үстесине Аллах оны гадаган эдипдир ахырын. Дүнъеви адам хем башгаларының элиндәкә середип, гөриплик этмез. Хас улусына өзи етҗек болар. Ягны өзүни хич ким билен деңешдирип, вагтыны сарп этмез. Өз ягдайына гөрә, өз дурмушында кәбир максатлара етҗек болар.

Юсуфың агалары ики пикири өңе сүрйәрлер: 1) Юсуфы өлдүрмек, 2) Йитирмек. Оларың акылсыз келлелери диңе шоңа етйәр. Ягны: ''Юсуфы Якупдан айырсак, оларың арасындакы сөйги-мухаббет йитип гидер ве шол сөйгиниң ерини биз аларыс.'' дийип пикир эдйәрлер. Мухаббет-сөйги ики адамың арасында дөресе, хас хем ол Аллаха болан сөйгә даянса (ягны шол ики адам бир-бирини Аллах үчин сөйселер), ол сөйги шол адамларың бириниң өлмеги я-да шол ики адамың айралыгы билен йитип гитмейәр. Хич бир башга адам хем шонуң ерини тутуп билмез. Бир-бирини Аллах үчин сөййән ве араларында мухаббет багы орнашан ики адамың бирини мадды бабатда ёк этсең хем, рухы маныда ёк эдип болмаяр. Йөне шол сөйгини яшамадык (башдан гечирмедик) адамлар хич вагт шоңа дүшүнип билмезлер. Мысал үчин хемме мусулманлар Мухаммед(сав)и сөййәрлер. Ол бизиң арамызда болмаса хем, биз оны гөрмесек хем, оны сөймәге довам эдйәрис ве оңа болан сөйгини бизиң калбымызда башга хич ким долдурып (чалшып) билмез.

Шейтаның адамы азашдырма, аздырма ве алдав ёллары гаты көпдүр. Юсуфың агалары эдйән ишлериниң улы гүнәдигине дүшүнйәрлер. Олар өзлерини шу сөзлер билен көшешдирйәрлер: 'Биз шу гүнәни эдерис, соңра өзүмизи дүзедип, ягшы адамлардан боларыс-да. Бу бизиң иң соңкы гүнәмиз болар, соң этмерис.' Бу шейтаның өңден бәри гелйән ойнудыр. Бир адам ягшы иши этҗек болса, шейтан: ''Эртир эдәйсене'' диер. Бир адам бир гүнә иши терк этҗек болса: ''Иң соңкы гезек эдәй, соң тоба эдерсиң'' дийип, ене ве ене-де оңа шол гүнәни этдирер. Нетиҗеде, адам шол гүнәниң есири болар ве хич вагт оны ташлап билмез. Онуң небси хем эрксизлиге өвренишер. 'Иң соңкы гезек эдйәрин'  дийип эдйән гүнәлеримиз калбымызда гара тегмиллер гойяр, иманымызың нуруны өчүрйәр ве индики гезек адам шол гүнә душуп, 'Этмелими, этмели дәлми?' диен сораг йүзе чыканда, шол гүнәден сакланмак хас кын дүшйәр. Шейтан адамың говшак тарапларыны говы билйәр. Ол Юсуфың агаларына вас-васа беренинде: ''Бу эдйән ишиңиз гүнә дәл'' диенок. Себәби, шейле дийсе, бу ылхамың (ичден гелйән сесиң) шейтандандыгыны адамлар еиллик билен аңардылар. Ол: ''Бу иш гүнә, йөне соң тоба эдерсиң-дә. Аллах гечиримли ахырын. Соң хич вагт шу гүнәни этмерсиң'' дийип, шол гүнәни этмәге ыряр. Шейтан шу вас-васасы билен, гөр, нәче адамы догры ёлдан азашдырды. Тоба этҗек адам, ниети чын болса, хич вагт соңа гоймаз, 'эртир' диймез. Ынха Юсуфың агаларының гелен карары шу болды:

 

10. Ичлеринден бир сөз эеси дийди: ''Юсуфы өлдүрмәң-де, бир гуйының дүйбүне ташлаң, (гечип барян) кервенлериң бири көчеде галан (өйсүз) чага ялы алып гитсин. Эгер бир зат этҗек болсаңыз, шейле эдиң.

Ичлеринде сөзи диңленйән бири, ган дөкмекден чекинен болмалы – Өлдүрмәң – дийди. – Говусы, оны йитирелиң. Бир гуйының ичине ташлалың. – Шол дөвүрде гулчулык ве адам сөвдасының иң өсен дөвүрлериниң биридир. Шонуң үчин ёлагчы кервенлериң бири сув гуюсының ичинден бир чаганы тапса, ол нәме дийсе-де, оны өйүне әкидип, эне-атасына табшырмазды. Себәби, шол чаганы сатып, пул газанып билерди. Ынха Юсуфың агаларының хем мейли шолды. Шейлелик билен, Юсуф гулчулыга дүшмелиди. Шол дөвүрде гулларың яшайшы дийсең кынды, агырды. Оларың азатлыга чыкян вакалары ёк дийҗек дереҗеде азды. Бу диймек, Юсуф инди хич вагт өйүне доланып гелҗек дәлди. Хава, агалары ганыны дөкүп, оны өлдүрмедилер, йөне 'Инилери Юсуфы өлүмиң элине бердилер' дийсең боляр. Аслында, улы бир тапавуды ёк. Олар болса, өз янларындан: ''Ягшы иш этдик, рехим этдик, өлдүрмедик'' дийип акланярдылар хем. Ине олар шейле маслахат эдип, гурнан хилелерини амала ашырмак билен болдулар. Йөне Аллахың өз хасабы, өз хилеси ве өз планы барды. Гөрәймәге, хемме зат Юсуфа гаршыды. Йөне адамлар көпленч хемме вака ве ишлериң, амал ве херекетлериң Аллахың элиндедигини унудярлар. Догрусы, Аллахы хасаба гошмаярлар. Дүнъеви өлчеглер билен хемме зады планласалар, шол иш болар өйдйәрлер. Йөне Аллах нәме, хемме зат Онуң элинде дәлми нәме? Аллах пайхас эесидир. Ол хемме зады гөрүҗидир. Гурнан зады ылым ве пайхаса даяняр.

11. Олар барып, шейле дийдилер: ''Эй атамыз, сен нәме үчин Юсуфы бизе ынанмаярсың? Хакыкатдан, биз онуң үчин хайыш эдиҗидирис.''

Юсуфың доганлары үйшүп, какалары Якуб(ас)ың янына бардылар. Аята говы үнс берсеңиз, Якуб(ас)ың өз улы огулларының Юсуфа гөрип ве кинелидигини билйәндигини гөрсе боляр. Якуб (ас) ялы пайхаслы Пыгамбериң муны билмеги адаты затдыр. Шонуң үчин ол Юсуфы янындан айырмаян болмалы – Олардан зыян етәймесин – дийип. Йөне Якуб (ас) оларың ниетлерини билйәндигини хем билдирмели дәлди. Себәби: ''Мен сизиң нәме үчин яныма гелендигиңизи, нәме үчин Юсуфы яныңыз билен алып гитҗек боляндыгыңызы, оңа нәхили гараяндыгыңызы билйәрин'' дийип, оларың йүзүне айтмаклыга, оңа Пыгамберлик ахлагы ве тербиеси ругсат бермейәрди. Шейле дийсе, Пыгамбер яман гүман ве мүңкүрлиги өңе сүрйән ялы боларды ве үстесине-де, улы огулларының калпларындакы Юсуфа болан душманчылыгың хас хем артмагына себәп болуп билҗекди. Мундан башга-да, Якуб (ас) шол сөзлери айтса, машгаласы ики саны, бир-бирине душман топара бөлүнҗекди. Пыгамбере болса, агзыалалыга себәп болмак дүйбүнден гелишмейәрди. Шонуң үчин Юсуфың агалары: ''Кака, Юсуфы йөне яныңда саклап йөрме, я бизе ынанмаярсыңмы? Гойбер, биз билен мейданда бираз ойнап ачылсын, язылсын'' дийип, какаларыны утандырмак билен ырҗак болдулар.

12. Эртирбиз билен билеликде уграт, гезип-ойнасын, биз оңа середерис.

Олар хер тарапдан, дашындан хич хили мекирлиги я-да яман ниети гөрүнмейән сөзлер билен Якуб(ас)ы ынандырмага ве ырмага чалышярдылар. Чәресиз Якуб (ас) өзүни нәхили алып бармалыдыгыны, нәме диймелидигини биленокды. Бир тарапдан, огулларының хайышында хич хили терс зат ёкды. Башга тарапдан болса, ол огулларының Юсуфа болан яман ниетлерини билйәрди. Якуб (ас) шейле бир пайхаслы җогап берйәр, ол өз ичиндәки гайгылары огулларына билдирмән айдяр.

13. Какалары айтды: ''Мени, оны алып гитмегиңиз дийсең гынандряр ве – оны гурт алар, сизиң хабарыңыз хем болмаз – дийип, алада эдйәрин.

Кәбир тефсир алымлары Якуб(ас)ың олара: ''Юсуфы гурда алдырмагыңыздан горкярын'' сөзи билен олара (улы огулларына) билмән этҗек ишлерине бахананы айдандыгыны, ягны билмезликден, олара көмекчи боландыгыны айдярлар. Мен болса: ''Якуб (ас) оларың пикирини өңүнден аңып, болҗак ишиң өңүни алмак үчин шол сөзи айтды'' дийип пикир эдйәрин. Ягны айдан сөзүниң астында шу сөз ятырды: ''Огулларым, шу этҗек ишиңизи ташлаң, мен сизиң нәме этҗек боляндыгыңызы, соң гелип нәме дийҗегиңизе ченли билйәрин. Эдйән ишиңиз гүнә, ондан йүз өврүң, энтек хем гич дәл.'' Юсуфың айдып берен дүйши хем Якуб(ас)ың ядындады(!). Шонуң үчин ол, Аллахың изни билен, соңуның говы болҗагыны билйәрди. Шонуң үчин оңа нәче кын дүшсе хем, ол элинден геленини этди.

Алымларың хемме зады айдып, даш-төверегиндәки адамларың дереҗесине песелмеги догры болмаз. Алым ве адамлара дини дүшүндирйән адам үстүн ахлаклы болмалы. Онуң үстүн ахлагы адамларың оны сыламагына себәп болар. Алым хич бир дүнъеви бәхбиди үчин өз ахлагыны сатмалы ве чалышмалы (үйтгетмели) дәлдир. Даш-төверегиңдәки надан ве ылымсыз адамлар билен дең боланыңдан, Аллаха тевеккүл эдениң хайырлы дәлми? Йөне тевеккүл эдип билйәнлер (долы маныда) гаты аздыр. Ол барада энтек ери геленде айдарыс.

14. Валлахи – дийдилер – Биз җем бир гүйч болуп дуран вагтымыз, оны гурт ийсе, биз (надан) хусран болдугымыз болар.

Олар Якуб(ас)ың айдан сөзүниң манысына дүшмедилер ве оюн ойнамага довам эдйәрлер: ''Биз 10 доган болуп (он биринҗиси Бунямин, ол энтек кичиҗик, он икинҗиси Юсуф), шоны горап-саклап билмесек, бизиң хич зат оңармадыгымыздыр.'' Аслында, өзүни өвйән адамларда хемме яман хәсиет хем бардыр.

 

15. Шейдип, олар оны алып гидип, гуйының дүйбүне зыңмага карар беренлеринде, Биз хем оңа шейле вахй этдик: ''Касам болсун, сен олара гарашмаян вагтларында шу затлары хабар берерсиң (берҗексиң)''.

Кур'андакы кыссалар хекая, роваят я-да дессандыр-романа меңземейәр. Кыссаларда аҗайып дил уланылып, диңе эсасы затлара (мөхүм нукдайлара) дегилип гечилйәр ве окаян адамың гөз өңүне шейле бир аҗайып сахнаны гетирйәр. Бу ерде огулларының Якуб(ас)ы нәдип Юсуфы олар билен биле гойбермеклиге ырандыклары айдылмаяр. Доганлары Юсуфы алып гиден болсалар, онда диймек, олар Якуб(ас)ы ырандырлар. Нәхили ве нәдип, ол мөхүм дәл. Шонуң үчин болан вакаларың шол ери агзалман гечилйәр. Юсуфың агалары ахыры өз максатларына етдилер ве этмели ишлерини берҗай этдилер. Олар Юсуфы тутуп, гуя атдылар. Мунуң яш оглан (энтек чага дийсең хем боляр) үчин нәхили улы ургы боландыгыны диңе Аллах билйәр. Бекемедик чага рухунда хемме дуйгулар агдарылды: ''Бу нәхили боляр? Өз ата бир агаларың, яп-яңы йүзүңе гүлүп середйән бу якын хоссарларың сени эл-аягыңдан тутуп, чөлдәки гуюларың бирине ташлап гойбердилер. Нә йүрек билен, нәме үчин? Мениң нәме гүнәм бар, нәме этмишим барка? Мен олара хич вагт яманлык этмедим ахырын''. Ине шу сораглара чага зехини ве рухы хич җогап тапып билмейәрди. Мәхирли оҗакда, сөййән какасының шефкат ганаты астында өнүп-өсен бу яш йигит дүнйәниң рехимсизлигине, яманлыгына илкинҗи гезек душ гелйәрди ве бу онуң үчин дийсең агыр сынагды. Рухы пеләкетлерден башга, бедени кынчылыклар: ачлык, горкы, адамларың ёклугы, екелик ялы затлар оны гысып барярды. Онуң шол гуйының ичинде нәче гүн боландыгы белли дәл, йөне шол гүнлериң ичинде Юсуфда улы үйтгешмелер болуп гечди. Ол яш ве нәзиҗек етгинҗекден, дурмушың хакыкы йүзүни танан эркек адама өврүлди. Тефсир алымларының бирнәчеси Юсуфа Пыгамберлигиң хут шу ерде берлендигини айдярлар ве делил хөкмүнде шу аяты гетирйәрлер: ''Биз оңа вахй этдик: 'Сен бу эден ишлерини, бир вагт гелер, олара гарашмаян вагтларында хабар берерсиң''. Ягны Аллах Тагала бу яш огланың калбыны (өйкелән ве иң якынларындан дөнүклик гөрен калбы) шол сөзлер билен көшешдирйәр, гиңлик берйәр, гелеҗекдәки кынчылыклара тайярлаяр. Аркаңда Аллахың голдавыны билмек, гелеҗекде үстүн болҗагыңы, саңа яманлык эденлериң шу эден ишлерини йүзлерине айтҗакдыгыңы билмек адамы эҗиз вагты хем гүйчли кыляр, даяндыряр, рухуны гөтерйәр. Эйсем Аллах Тагала бизиң хеммәмизе Али-Имран сурасында шол ваданы бермедими: ''Гынанмаң, говшамаң, эгер иман эден болсаңыз, үстүн гелҗек сизлерсиңиз.'' Ягны Аллах Тагала му'минлере, иманларында берк дурсалар, еңиши ве гөзел нетиҗәни вада эдйәр.

Шу ерден башлап, Юсуф(ас)ың башына гелен үч саны улы сынагың биринҗиси башланяр: якынларың дөнүклик этмеги, ялңызлык ве гулчулык дөври. Ёкарда хем беллейшимиз ялы, Аллах Тагала Юсуф(ас)ы үч саны улы сынагдан гечирйәр. Мундан максат, Юсуф(ас)ы барламак, тербиелемек ве шахсыетини тербиелемек. Кәбир тефсир алымлары шу сурадан шейле нетиҗе хем чыкарярлар: 'Эгер му'мин адам Юсуф(ас)ың башына гелен шол үч сынагдан мынасып шекилде гечип билсе, онда шол му'мин гула хем бу дүнйәде, хем-де ахыретде улы багтлылык гарашяр.' Себәби, шол үч саны сынаг, эгер олара Аллах үчин сабыр эдип билсең, му'мин адамы Аллаха говы якынлашдыряр, хемме тараплайын рухуны ве аңыны саплаяр, оңа көплериң билмейән сырларыны ачяр, оны гүнә ве яман ниетлерден саплаяр, дереҗе ве абрайыны бейгелдйәр. Ине шол сынагларың биринҗиси эййәм Юсуф(ас)а манылы ве тәзе дерслер берип, оны кәмиллешдирип, гелеҗекдәки улы иш ве везипесине (Пыгамберлиге) тайярлаяр.

Юсуф (ас) бу дүнйәде Аллахдан башга хич киме ынанып-даянып болмаяндыгына, диңе Бейик Аллах Тагаланы дост ве ярдамчы эдинмелидигине дүшүнди. Ол адамың өз яшайшында, аслында ялңыздыгына дүшүнди. Дүнйәде хем, ахыретде болшы ялы адамың екетәк Мөвласы ве яры, дост ве аркадагы Аллахдыр. Йөне көп адам шоңа дүшүнмейәр. Олар дүнйәниң бош лакырдысына алданярлар. Дүнйәде Аллахың сөйгүсине ве разылыгына даянмаян әхли достлук ве сөйги, ёлдашлык ве доганлык дуйгулары бош ве бидерекдир. Адам диңе кын гүне дүшүп, шол кын гүнде хем Ярадандан нәрыза ве нәшүкүр болман, гайта бүтин ыхласы ве йүреги билен Аллаха сыгынса, шол хакыкатлара дүшүнер, хыдает ве пайхасы нурланып ачылар. Бу барада өңүмиздәки аятларың тефсиринде (иншааллах) ене-де айдып гечерис.

16,17.    (Юсуфы гуя) ташлап, яландан аглап, какаларының янына гелдилер. Дийдилер: ''Эй какамыз, биз гитдик ве өзара ярышярдык, Юсуфы болса, эшик-затларымызың янында гойдук. Бир серетсек, оны мөҗек ийипдир. Инди биз догрымызы айтсак хем, сен бизе ынанмарсың''.

Өз шейтаны хилелерини битиренсоңлар, инди ене-де ялан ве хилегәрлик билен эден гүнәлерини яшырмалыдылар. Олар улы актёрлык-оюнчы таланты билен, чын йүрекден гынанып аглаян ялы эдип, Якуб(ас)ың янына бир топар болуп бардылар. Якуб (ас) оларың шол гелишини гөрүп, олар хич зат диймеселер хем, хемме зада дүшүнди. Огуллары болса, үйшүп гелип, онуң аягына йыкылдылар ве өңден дүзүп гоян ялан роваятларыны айдып башладылар: ''Биз хеммәмиз оюн эдип ярышярдык (ылгамакдамы, йүзмекдеми я-да атчапарлыкдамы белли дәл, ол мөхүм хем дәл аслында). Соңра Юсуф кичимиз болансоң, оны мейдана алып гиден азык ве эшиклеримизиң янында гоюп гайтдык. Оюн ве ярыша шейле бир гүймендик велин, мөҗегиң гелип, оны нәхили иенини хем гөрмәндирис. Эй кака, биз билйәрис, бу иш билгешлейин шейле болан ялы. Себәби, биз оны әкитмезден овал, сениң өзүң бизе: 'Оны мөҗек-гурда алдырарсыңыз – дийип, алада эдйәрин' дийипдиң. Инди бизиң хемме айдып-диййәнлеримиз саңа ялан ялы болуп дурандыр. Йөне ынан-ай, хут шейле болды''. Он адам бир зада шаятлык эдип, аглап айдып дур. Үстесине-де, дийсең ынандырыҗы делиллер гетирйәрлер. Хеммеси хем Якуб(ас)ың өз хакыкы огуллары. Шу ягдайда Якуб Пыгамбер (ас) нәтмели? Ол өзүни иң сөйгүли оглы Юсуф(ас)ы өз эли билен ховп-хатара уградан ялы дуйярды. Ол буларың хемме айдян затларының яландыгыны билйәрди. Ялан дийилйән зат хемише еңилдир, асылсыздыр. Оны нәче оваданлап-безесеңиз хем, ол хич вагт адамың йүрегине җай болмаз, хас хем му'миниң калбына. Оны айдып, хакыкаты яшырсаңыз, ир-у-гич ялан йүзе чыкар. Ялан сөзлейән адам Аллах тарапындан амал депдеринде ''Яланчы'' дийип языляр ве шейлелик билен ахыретде зыян чекенлерден боляр. Расулуллах(сав) ялан сөзлемеклигиң мунафыклыгың (ики йүзлилигиң) иң эсасы хәсиети болуп дуряндыгыны айдяр. Мунафыклар болса, Довзахың иң гүйчли янян еринде боларлар. Дүнйәде хем ялан адама хич вагт багтлылык гетирмейәр. Ол онуң ил ичинде абрай-дереҗесини гачыряр. Өз ичинде болса, онда психики етмезчиликлер комплексини дөредйәр ве шизофрения ченли етирип билйәр. Ялан билен газанылан байлык хич вагт берекетли болмаяр. Ялан билен етилен везипәниң болса, дүйби чүйрүкдир ве хемише опурылҗак болуп дурандыр. Салых мусулмана Аллах Тагала басырет (өңден гөрүҗилик) ве фуркан (ялан билен догрыны сайгарян дуйгы) берйәр. Му'мин мусулман адамы алдамак аңсат дәл, себәби, онуң говы маслахатчысы бардыр – иманлы калбы. Шонуң билен маслахатлашса, ол оңа догрыны тапмага көмек берер. Алымлар (мысал үчин) айдярлар: 'Хадисың догрулыгыны билҗек болсаң, йүрегиң билен маслахатлаш-ай, ол (догры хадис) хемише йүрегиңе җайдыр. Ялан хадис (ягны Пыгамбер(ас)а йөңкелип айдылан ялан) болса, хемише калпда шүбхе дөредер.'

18. Бир хем көйнегиниң (Юсуфың көйнеги) үстүне чыршалан ялан бир ган гетирдилер. Якуб айтды: ''Ёк, небислериңиз сизи алдапдыр, бу иши этдирипдир. Инди, бир (сабры җемил) гөзел сабыр этмеклик ве диңе Аллахың ярдамына гарашмак галды''. Шейдип, олара җогап берди.

Юсуфың агалары өз җенаятларыны яшырмак үчин хемме зады тайярлап гойдулар. Олар Юсуф(ас)ың көйнегине гойнуң я-да башга бир җанлының ганыны чыршашдырып: ''Ынха, бизе ынанмасаң, гөр-әй, көйнеги ган ичинде'' дийдилер. Олар пайхас эеси ве дурмушың аңрысына-бәрисине дийсең говы дүшүнйән, Аллахың иң говы гөрйән Пыгамберлеринден бири болан Якуб(ас)ы чага алдан ялы алдаҗак болярлар. Хей, мөҗек адама топулармы, дийсең ач болаймаса? Өзи хем адамларың көп еринде... Хей, чаганы иер-де, сүңк-эт галмазмы? Чаганы иер-де, эндамындакы көйнек битин галармы, йыртык-йыртык болмазмы нәме? Башда сорап алып гидишиңиз хем шол дәлми нәме?

Якуб (ас)ың этҗек алаҗы ёкды. Ол он саны оглуна инди нәме дийип, нәме этсин? Өз огуллары нәме үчин бейле ичигара болуп етишдилеркә? Йөне ол бары бир, өз ичиндәкисини айдып гечди: ''Ёк, бу айдянларыңыз догры дәлдир. Сизи гара небсиңиз алдады. Небис адама хемише яман затлары этдирер. Небис ве шейтан адама гүнә ишлери гөзел эдип гөркезер. Расулуллах(ас) бир хадисында айдяр: ''Эҗиз адам небсиң ховайы ислеглерине гаршы дуруп билмез ве Аллахдан болмаҗак зада гарашар''. Шейтан адамы алданда, олара шол гүнә ишлер угрунда гүйч берилйәр. Гөрйәрсиңизми, эден ишлерине хич хили пушман хем боланоклар. Гайта хич хили утанч-хая дуйман, аталарыны алдаярлар. Ынха, небсиңе 'Дур' дийип билмесең, өзүңе эркиң болмаса, Аллахың дини билен гушанып-тербиеленмесең, гөр, небис саңа нәмелер этдирйән экен: гөриплик, доганыңы өлдүрмек, атаңы алдамак... Якуб (ас) айдяр: ''Мен инди нәме эдейин? Маңа инди гөзел сабыр этмеклик ве Аллахың ярдамына гарашмак галяр''.

'Сабры җемил', ягны 'Гөзел сабыр' сөзүниң манысы гаты гиңдир. Исламда сабрың үч саны эсасы угры бардыр: 1) Гүнәлерден сакланмак үчин эдилйән сабыр, 2) Эдйән ыбадатларың довамлылыгы үчин сабыр, 3) Дини яшаяндыгың үчин башыңа гелен кынчылыклара дөз гелмек үчин сабыр. Бу ерде сабыр, Аллахың такдырына разы болуп, оңа нәрызалык гөркезмезлик ве Ислам ахлагыны йитирмезликдир. Ислам дининде иң эсасы амал гөзел ахлакдыр, ягны өзүңи яшайышда алып бармагыңдыр. Расулуллах(сав) бир хадисында: ''Мен адамларың ахлагыны тамамламак үчин иберилдим'' диййәр. Башга бир хадисда болса: ''Кыямат гүнүнде адамың согап терезисинде иң агыр амал гөзел ахлак болҗакдыр'' буйруляр. Кур'андакы кыссалары окасаңыз, бирнәче миллетлериң яман ахлаклары себәпли Аллахың газабына учрадыландыкларыны гөрерсиңиз. Диймек, ахлагың адам яшайшында улы манысы бар. Бу ерде гөрүшиңиз ялы, Якуб (ас) аглап, зейренип, огулларына сөвүп я-да башга бир гелшиксиз херекет билен ахлагыны позмаяр. Расулуллах (сав) айдяр: ''Сабрың иң ягшысы сынагың башында (ягны душ гелен вагтыңда) сабыр этмекдир''. Якуб (ас) олара пайхаслы шекилде, Пыгамбере мынасып җогап берйәр. Ягны: ''Мен гөзел сабыр этҗек ве Аллахың ярдамына умыт билен гарашҗак. Себәби, сизиң эдип-этмәниңизи мен аңярын, йөне гөзүм билен гөрмәмсоң, сизи айыплап билемок. Йөне мен шуны такык билйәрин, хич бир яманлык узак вагтлап гизлин галмаз ве хасапсыз галмаз. Хер бир гүнә ишиң сорагы ве җезасы бардыр, бу дүнйәде болмаса, ол дүнйәде хөкман. Сизиң эден хилели ишиңизе гаршы, маңа диңе Аллах Тагалага сыгынмаклык галяр. Эгер мен сабыр эдип, дилег-ныяз билен гарашсам, Аллахдан нәразы ве нәумыт болмасам, Аллах (җҗ) хөкман маңа көмек берер''. Бу чуңңур маныда берлен җогапда, гөр, нәче маны, пайхас, даналык, ички гынанч ве алада бар... умыт бар, ынам бар, сөйги бар, тевеккүл бар.

''Элбетде, Аллах сабыр эдйәнлер билен билеликдедир''

''Аллах сабыр эдйәнлери сөййәр''

''Сабыр ве намаз билен Аллахдан ярдам сораң'' аятларында, сабыр этмеклигиң нәхили улы согапдыгы айдыляр.

Мусулман адам Якуб(ас)ың шу сөзлеринден, өзүни алып баршындан өзи үчин көп дерслер алмалы. Дурмушда шейле ягдайлар боляр, адам шейле бир чыкгынсыз ягдая дүшйәр велин, Аллахдан көмек сорамакдан ве сабыр этмекден башга чыкалга галмаяр. Иң гөзел сабыр болса, нәшүкүрлик, нәразылык этмән, Аллахың халамаян ишлерини этмән, умыт ве дога билен Аллаха ялбармаклык билен боляр. Инди Якуб (ас) хемме затдан бейик болан Аллаха сыгынды, огуллары болса, өз небислери билен болдулар. Ханы бакалы, соңы нәхили болҗак? Себәби, хемме задың соңуна середип нетиҗе бермек герек.

19. Аңрыдан бир кервен гелди, сувчыларыны гуя угратды, ол барып, бедресини (гуя) зыңды. ''А-хов, бу ерде чага бар экени'' дийди ве оны тутуп, сөвда этмек үчин (сатмак үчин) букдулар (гизледилер). Аллах болса, нәме этҗекдигини билйәрди.

Юсуф(ас)ың гуюда нәче вагт боландыгы белли дәл, йөне агаларының Юсуфы кервенлериң гатнав ёлундакы гуя ташландыклары белли. Ынха гечип барян кервенлериң бири оны тапды. Агаларының пикир эдиши ялы болды, оны деррев гул базарында сатып, газанч этмек үчин өз янлары билен алып гитдилер. Олар Юсуфы адамларың гөзлеринден гизлейәрдилер, танаян-билйән хоссары тапылаймасын дийип. Элбетде, акыл-хушы диңе газанч этмекде болуп, небсине уйян кервенчилериң, чаганың голайдакы обадыр-тирелерден хоссарларыны гөзлемеклерине гарашмак акмаклык боларды. Йөне олар Юсуфы гизлеселер хем, Аллах хемме зады гөрүп дурды ве хемме затлар, вакалар Онуң мейиллешдирмеги боюнча болуп гечйәрди.

20. Дегер-дегмез баха билен оны бирнәче дирхеме сатдылар. Ол барада совук-саладылар (ягны оны бир арзан зат ялы гөрйәрдилер).

Кервенчилер Мүсүре гелдилер. Шол дөвүрде адам (гул) базары барды. Кервенчилер чаганы (Юсуфы) чалтрак сатып, боюнларындан айырып, чалтрак дынмакчыдылар. Олар оны базара элтип, арзанҗак бир баха сатдылар. Себәби, ол чага олара мугт дүшүпди, оны сатып, нәме газансалар хем олар үчин кәрди (газанчды).

21. Мүсүрден оны сатын алан адам өз хатынына дийди: ''Бу (оглана) ягшы серет, белки онуң бизе пейдасы дегер я-да оны огул эдинерис. Шейдип, Юсуфы шол ерде ерлешдирдик, оңа хадысалардан (вакалардан) маны чыкармага дегишли ылымлар өвретмек үчин. Аллах Өз эмринде үстүндир, йөне адамларың көпүси билмейәрлер.

Базарда оны Мүсүриң везири болан бай ве абрайлы адам сатын аляр. Оны бирнәче гулларың ичинден сайлап алмагы, йөне ерден дәл. Адам танамагы башарян бу везипели адам Юсуфа середип, онуң акыллы, эдепли, асыллы бир машгаладандыгыны аңан болмалы. Шонуң үчин ол оны сатын алып, өйүне гетирйәр. Везириң бу етгинҗек оглан билен бирнәче пикирлери багланышыклыды. Ынха шол пикирлери ол гелип, өз хатыны билен пайлашяр: ''Бу оглана говы серет. Оңа гул ялы дәл, машгаламызың бир агзасы ялы гатнаш. Белки мунуң бизе пейдасы дегер''. Бу диймек, везир бу чаганы улалдып, тербиеләп, соңра улы везипелериң бирине ерлешдирмек я-да везипесини оңа гоюп гитмек ислейән болмагы мүмкин. Үстесине-де, везириң кәбир себәплере гөрә чагасы болмаян болмалы. Себәби, онуң шу максады я-да аялына: ''Белки узагындан огуллык эдинерис'' диймеги, я-да базарда Юсуфа мәхри сиңип, оны алып гайтмагы шоны тассыклап дур. Хер адамың ичинде гаррылыкда янында гүйчли бир дирег болмагыны арзув этмеги тебигы затдыр. Мунда гең галынҗак зат ёк. Везириң болса, не чагасы, не-де ынамдар адамы ёк болмалы.

Ынха Аллах Тагала Өз гудраты билен Юсуфы гулчулыкдан алып чыкып, оны Мүсүриң иң бай ве абрайлы өйлериниң биринде ерлешдирди. Шунча кынчылыкдан соңра, оны еңиллиге ве гиңишлиге чыкарды. Себәби, бу Аллахың Сүннетидир: сабыр эденлере хер кынчылыкдан соң еңиллик бермек. Аятларың ичинден гөз өңүнде шейле бир сурат җанланяр: Юсуф (ас) көшк ялы кашаң ве аҗап җайда яшаяр, гөзел эшиклер геййәр ве элбетде, шол везириң гатнашян гатлагындакы адамлары гөрйәр, якындан сынламага пурсат тапяр. Абрайлы ве везипели адамың өйүнде эдилйән ыкдысады, сыясы ве бейлеки дөвлет ишлерине дегишли гүррүңлер онуң гулагының дашындан айрылмаяр ве улы бир әхтимала гөрә, везир (шол дөврүң малие министри) Юсуф(ас)ы йөрите мугаллымлар үсти билен я-да шол дөврүң ылым китапларыны окатмак билен билимде хем өсмегине көмек берен болмагы мүмкин. Бу затларың хеммеси Аллахың изни ве гөркезмеси билен болярды. Себәби, яшайышда болуп гечйән хемме затлар диңе Онуң элинде. Диңе ылымсыз ве аклы пес адам бу болян затларың төтәнлейин болуп гечйәндигини айдып билер. Йөне хич зат яйышда ве тебигатда өз-өзүнден болян дәлдир. Хемме зат Аллахың ылым, хикмет ве эрадасына даяняр. Аятың довамындакы: ''Биз оңа вака-хадысалардан маны чыкармак барада ылымлар өвредели – дийип, шу ерде ерлешдирдик'' диййән ерини алымлар: Аллах Тагаланың оңа дүйшде гөрлен затларың манысыны (шол дүйшүң ёргудыны) дүшүндирмәге дегишли ылым өвретмеги дийип дүшүндирйәрлер. Мен – алымларың бу гарайышы догры болмак билен билеликде, меселә хас гиңишлейин маныда дүшүнмели – диен пикирде. Ынха шейле: Аллах өз эмрини хөкман берҗай эдер, хемме задың асыл гурнайҗысы диңе Аллахдыр. Эмма адамларың көпүси билмезлер, дүшүнмезлер. Адамлар хемме зада, вака ве хадысалара маддапараз дүшүнҗе билен серетмәге эндик эдипдирлер. Хас хем материалист идеологияның астындан яңы халас болан бизиң халкымызда шол дүшүнҗе гиңден яйран. Ягны олар хемме задың өз-өзүнден боляндыгыны, хемме задың яшайышда пул билен чөзүлйәндигини пикир эдйәрлер, хемме зады өз маддачы акыллары билен тефсир эдйәрлер. Йөне йөредйән пикирлеринде ве эдйән ишлеринде, Аллахы хич бир ерде хасаба гошмаярлар. Олар биленоклармы, дүнйәдәки хемме адамлар бир задың болмагыны ислеселер ве хемме герекли шертлер шол ишиң болмагына лайык болса хем, Аллах ислемесе, шол иш асла баша бармаз, ве терсине, адамлар бүтин дүнйә болуп ве элде бар мүмкинчиликлери уланып, бир иши болдурмаҗак болсалар, Аллах ислесе, шол иш болар. Себәби, адама ылымдан дийсең аз мукдар берилди. Ол көп зады биленок. Иң говусы ве догрусы, Аллахың Кур'андакы буйрукларына табын (боюн) болмакдыр.

Шу ерде Юсуф(ас)ың чагалык дөври тамамланяр. Ол улаляр, кәмиллешйәр. Онуң чекен бүтин гулчулык эзъетлери гутаряр. Иң эсасы зат болса, онуң башына гелен биринҗи агыр сынаг тамамланяр.