Başy » Кuran » ЮСУФ СУРАСЫНЫҢ ТЕФСИРИ » ҮЧҮНҖИ БӨЛҮМ ЗЫНДАН СЫНАГЫ (Юсуф сурасының 34-50. аятлары)
34. Шол дилеги Раббы кабул этди ве онуң башындан дузаклары гидерди. Хакыкатдан Ол шейле Семи' (Эшидиҗи) ве Алимдыр (Билиҗидир).
Юсуф (ас) ынанч принциплеринден йүз өвүрмекден, зындана ташланмагы кабул этди. Бу онуң сайлама хакыды ве ол шол хакыны шейле уланманы сайлап алды. Аллах Тагала хем онуң шол сайлавыны макул билди ве дилегини кабул этди. Себәби, шу сайлавы таквалыга хас лайыкды. Гөрәймәге, дүнъеви гөз билен гарамызда, Юсуф (ас) өз башына кынчылык, эзъет ве сүтеми сайлап алды. Йөне бу дүнъеви гарайышдыр (материалист, маддачы, надан адамларың гарайшыдыр). Юсуф (ас) болса, бу дүнйәниң гечүвҗи ве бошдугына дүшүнйәрди, асыл яшайшың ахыретдедигини билйәрди ве хасап берилҗегине берк ынанярды. Ол Аллахы говы танаярды, Оны йүреги билен сөййәрди. Онуң гөркезен ёлундан бир әдим хем айрылмакчы дәлди. Юсуф(ас) Аллах Тагаланың вепалы ве ыхласлы гулларынданы. Ол Аллах Тагала билен мухаббет гатнашыгыны гурмагы башаран бенделериң бириди. Аллахың (канунына) аятына дөнүклик эденинден, Онуң гөркезен яшайыш шеклинден башгача яшамакдан, кынчылыклар долы өмри сайлап алмаклыгы хас говы гөрйәрди. Шейле вепалы муъминлериң саны дүнйәде гүн гечдигиче азаляр, йөне Аллаха шүкүр, йитип гиденок. Пәк Исламың йитип гитмейиши хем шонуң ялы пәк шахсыетлер саясындадыр. Юсуф(ас)ың шол гайдувсыз карары ве тутанерлилиги себәпли, Аллах Тагала азгын аялларың оңа гурнан хемме дузак ве хилелерини пуҗа чыкаряр. Юсуф(ас) бир хем икирҗиңленмейәр, өз сайлавында берк дуряр, ахырет яшайшының ве Аллахың разылыгының дүнъеви әхли леззет ве еңилликлеринден хайырлыдыгына пугта ынаняр. Аллах Тагала болса, хич ким Юсуф(ас)а дүшүнмесе хем, хатда оны өз бәхбидини гидерйән акмак хасап этселер хем, хемме зады гөрүп-билип дур. Себәби, Ол Эшидүвҗи ве әхли нәрсәни Билиҗидир. Ондан хич бир зады гизләп-яшырып бомаяр. Дүнйә ве ахыретиң екетәк Хакыкы Солтаны Аллах Субханаху ве Теаладыр.
Ислам ынанҗы бош геп ве гүррүң билен дәл-де, мусулманың өз небсинде ве дашында алып баран гөреши билен пугталаняр ве бейгелйәр. Шу яланчы дүнйәде адамлар хич кимиң сөзүне ынанмаян болдулар. Диңе мусулман адам берк иман гетирип, иманың эсаслары билен яшайшы дең геленде, диңе шонда онуң сөзи тәсир галдыряр ве адамлар оңа гулак асярлар. Белки-де шу дөвүрде Исламы вагыз эдйән мусулманларың иң улы етмезчиликлери шолдур?
Онсоңам Юсуф(ас) бизлер ялы дүнъеви нетиҗәни өң планда тутян адам дәлди. Онуң иманы, пайхасы ве дүшүнҗеси кәмилди. Ол адам барыны топлап, Исламы гысга вагтда яйратмакдан зыяда, илки билен өз небсини кәмиллешшдирмек ислейәрди ве иң эсасы багт хөкмүнде, дүнйәдәки үстүнлиги дәл-де (Исламы үстүнлик шеклинде болса хем), мегер хем ахыретдәки үстүнлиги арзув эдйәрди. Ол иң улы багт хөкмүнде, максада этмеклиги дәл-де, шол максат угрундакы ёлда йөремеклиги ве шол ёлдан айрылмазлык шеклинде гөрйәрди. Бу рухы кәмиллик хер бир мусулман бендәниң етип билмеҗек дереҗесидир. Дөврүмиздәки Ислам үчин ыхлас эдйән ве хызматда болан мусулманлар, гынансак-да дүнъеви идеология ве акымлардан тәсирленип, сан ковалаярлар. Мегерем догрусы өз небсиңи иман билен тербиелемек ве кәмиллешдирмекдир. Шонуң өзи дине иң гүйчли ве тәсирли чакылыкдыр. Себәби, ынсан ниреде болса хем, хатда өмрүни зынданда гечирсе хем, ол адамларың арасында ве олар билен гатнашыкда боляр. Адамзат болса, хемише рухы тайдан өзүнден үстүн ве ахлагы кәмил адамдан тәсирленмәге мейиллидир. Юсуф(ас) өз рухунда парасатлылыгы, дурнуклылыгы сазлап билен сейрек шахсыетлериң бириди. Онуң дүнйә гарайышы, йөрелгеси бир эййәм үйтгемеҗек дереҗеде кесгитленипди. Йөне Аллах Тагала оны хас хем кәмиллешдирмек үчин, бирнәче билмейән затларыны өвретмек үчин ене бир сынагдан, ене бир медреседен гечирмекчиди: Зындан медресесинден. Себәби, ынсан өзүни, Раббыны, даш-төверекдәки адамлары, яшайшы иң говы зынданда танаяр. Зынданда болуп гөрмедик адама бу айданларыма дүшүнмек җуда кын болар. Йөне онда-да, бир бөлегине хем дүшүнерлер дийип, гиңишлейин язмага довам эдйәрин.
35. Соңра шунча аятлары-ышаратлары гөрселер хем, шол аялларда шу гарайыш (пикир, ниет) үстүн чыкды: деррев оны бир мүддет зындана ташламаклык.
Азгын аялларың калплары эдйән гүнә ишлери себәпли, шейле бир гатылашып, гаралыпды велин, хатда шу яш җуваның берк ынанҗы, пәклиги, Аллаха болан якынлыгы, өз тутан ёлундакы карарлылыгы хем олара тәсир этмеди. Оларың гөзүне диңе бир зат гөрүнйәрди: өз максатларына етмек ве небислериниң шехветини доюрмак. Бу өз небислерини ылахлашдыран адамлар хемише өз диенлерини дикмәге өвренишипдирлер. Гул хәсиетли, шахсыетсиз, ар-намысыны йитирен, яранҗаң хәсиети адамларың бир диенини ики гайталатмаяндыгына өвренишипдирлер. Шонуң үчин олар яш җуваның екеҗе өзи гала ялы оларың гаршысында дурмагына хайран галдылар ве гахар-газаба мүндүлер: ''Бу нәхили боляр? Бу огланҗык биз билен оюн этҗек боляр, бизе боюн болмаҗак боляр. Гел, башгалара хем гөз болсун дийип, муны горкунч шекилде җезаландыралы.'' Бу дүшүнҗе шекли шу гүнки азгынларда хем бар. Тоталитар режимлерде хемме адамлар бир пикирде болмалы, башгача пикирленмеклик ве яшамаклык эййәм җенаят сайыляр. Илки билен шейле адамлара дуйдурыш берилйәр, соңра горкузыляр, соңра дүнйә леззетлери теклип эдилйәр. Шонда хем адамы өз диенинден, ынанч ве пикиринден гайтарып болмаса, оны зындана ташлаярлар. Себәплери: 1.Башгалара гөз болсун. 2.Эрк-эрадасыны кынчылык, эзъет-сүтем ве кемситмек билен дөвмек, яшайыш эсасларындан гайтармак. 3.Өз ынанҗыны яйратмаз ялы, адамлардан дашлашдырмак. 4.Шейле яшамага ве пикир этмәге милт эдендиги үчин өз көен арларыны гидермек, небис газапларыны гидермек.
36. Онуң билен билеликде зындана ене ики саны яш йигит гирди. Бири айтды: ''Мен дүйшүмде өзүмиң шерап сыкяндыгымы гөрдүм.'' Бейлекиси айтды: ''Мен болса, өзүмиң келләмде чөрек гөтерип гелйәними гөрдүм. Гушларың хем шондан иййәнини гөрдүм. Сен бизе шуларың ёргудыны хабар бер. Чүнки биз сени ягшылык эдйән адамлардан гөрйәрис.
Зындан системасы мүңлерче йылдан бәри довам эдип гелйән бир җезаландырма дүзгүнидир. Бу дүзгүн билен адамың иң гыммат зады болан азатлыгындан махрум эдилйәр. Зынданың өзболушлы психологиясы ве яшайшы бардыр. Шол яшайыш кынчылык, кемситмеклик, эзъет-сүтемден долы дүзгүндир. Бу дүзгүниң эсасы максады, адамың рухуны, өзүне ынамыны дөвмек, бар болан дүзгүне боюн эгдирмек. Зындана хемише ики гөрнүшде туссаглар дүшйәр: 1.Җемгыетде өз небислери үчин, мадды бәхбитлери үчин җенаят эденлер. Огрулар, кеззаплар, талаңчылар, гаракчылар, адамың намыс ве җанына каст эденлер ве ш.м. Буларың 'Җенаятчылар дүнйәси' атлы өз яшайыш эсаслары болуп, өз дүзгүнлерине гөрә яшаярлар. Бу адамларың яшайшы хемише зындан билен багланышыклыдыр. Себәби, буларың яшайшы җенаятлар билен багланышыклыдыр ве бир аяклары хемише зындандадыр. Буларың өзара агзыбир гатнашыклары болса-да, гатлак хөкмүнде белли бир җемгыет мейилнамасы ёкдур. 2.Икинҗи топар бендилер хем ирки тарыхдан бәри бар болуп гелйәр. Булар дүшүнҗе (сыясы) туссаглардыр. Буларың җенаятлары башгачадыр. Ягны бар болан җемгыетден башгача пикир этмеклери, башгача яшамак ислейишлери, шол дөвүрдәки дүзгүн ве сыясат билен ылалашмак ислемейишлеринден ве халк арасында өз пикирлерини яйратмакдан (пропоганда этмекден) гелип чыкяр. Аслында, бир адамың адамлардан башгача яшамагының ве пикир этмегиниң өзи пропоганда болуп дуряр, өзи хем сөзли вагызлардан хас тәсирлидир. Шонуң үчин тоталитар (ягны еке дүшүнҗә хемме халкы боюн эгдирмек ислейән) дүзгүнлерде (режимлерде) шонуң ялы адамлары ёлундан дәндирмек ве халкдан дашлашдырмак үчин зындана ташлаярлар. Нәме үчин олары өлдүрмейәрлер? Өлдүрмек иң йити чәре болуп, адамларда нәразылык дөредип билер. Диктатор режимиң зындан җезасындан иң улы максады, шол адамларың ынам-эрадасыны дөвүп, олары боюн эгдирмек, шоңа меҗбур этмек. Боюн эгмән өлүп гитмек, аслында бир еңишдир. Шонуң үчин ирки тарыхдан шу гүнүмизе ченли шолар ялы адамлара зындан җезасыны берйәрлер. ''Адам хак-хукуклары үйтгеди, цивилизация өсди'' диййәнлер, демократия чагырянлар нәче ынандырҗак болсалар хем, шол вагшы гулчулык дөврүнден бу яна улы бир үйтгән зат ёк. Үйтгән зат, адамлары хас медениетли шекилде зындана угратмаклары ве асыл себәби хас улы уссатлык билен яшырмакларыдыр.
Зындан яшайшы үйтгешик бир яшайыш, онуң өзболушлы психологиясы бар. Бу ерде адам дашкы яшайышдан долы гопарылып алыняр. Онуң дашындакы орны, везипеси, яшайыш образы бу ерде хич хили гөз өңүнде тутулмаяр. Бу ерде оңа бир бенди хөкмүнде гараляр, онуң саглык ве психики ягдайы билен хич кимиң иши ёк. Онуң ички дүнйәсинде болуп гечйәнлере хич ким үнс бермез. Онуң дердини сораян, гөвүнлик берйән болмаз. Бу пәк рухлы ве ёкары ахлаклы адамлара, ар-намысыны йитирмедик ве белли принциплере гөрә яшаян адамлара дийсең агыр дегйәр. Олар бу ерде җемгыетиң иң ахлаксыз ве бозгак адамлары билен билеликде яшамага меҗбур болярлар. Бу ерде диңе гүйчли шахсыетли адамлар шол бир дуркуны саклап билерлер. Говшак адамлар болса, ачлык, совук ве бейлеки агыр шертлер себәпли, деррев алдамагы, адам сатмагы, диңе өз бәхбидини алада этмәги, гүйчлә яллакламагы ве эҗизи кемситмеги өвренерлер. Ягны адамчылыкдан чыкарлар ве зындан яшайшы билен уйгнлашып, диңе нәхили ёллар билен болса хем дири галып билмеклигиң, алып чыкмаклыгың (нәхили баха билен болса-да) дердине дүшерлер. Шу дөврүмизде бирнәче ''медени'' юртларда зынданың ягдайы шол өңкүлгини довам этдирйәр. Хич вагт азатлыкда гезип йөрен адам ичиниң ягдайына, өзи шу дүзгүне дүшүп гөрмән, дүшүнип билмез. Шонуң үчин сан-саҗаксыз комиссия ве барлагларың (гой, олар пара алмаян ве хакыкатдан-да туссагы алада эдйәнлерден ыбарат болса-да) улы бир пейдасы барада гүррүң этмек ерликсиз болар.
Юсуф(ас) билен билеликде, бир камерада ики саныадам отурыпдыр. Олар Юсуф(ас) ялы дүшүнҗеси ве ынанҗы үчин җезаландырылан адамлар болман, алдавчы-огры-гаракчы топарына дегишли бендилердендилер. Юсуф(ас) хакыкы му'мин шахсыети билен зынданда хем өз ынанҗына гөрә яшамага довам эдйәрди. Намаз-дилегини довам этдирип, Аллах Тагала билен гатнашыгыны пугталандырмага довам эдйәрди, адамчылыгыны йитирмейәрди. Хакыкы мусулман шахсыет ниреде ве нәхили шертлерде болса хем, өз болшуны үйтгетмез, шол бир пәк му'мин ахлагыны саклар. Кәмил му'мин шахсыет баран (ичине дүшен) шертлерине гөрә шекил алмаз, гайта баран ерини өз ахлагына, ынанҗына уйгунлашдырмага чалышар. Оны соңкы аятда биз Юсуф(ас)ың ахлагында гөрерис. Бу аятда биз шол ики туссагың Юсуф(ас)а улы сылаг-хормат гойяндыгыны гөрйәрис. Оларың: ''Биз сени ягшылык эдйән бенделерден гөрйәрис'' диймеклери шоны гөркезйәр. Себәби, адамзадың психологиясында янындакы гүйчли шахсыетден тәсирленмек хәсиети бардыр. Бу ислесе-ислемесе шейле, хас хем узак мөхлетлейин билеликде болса, билеликде ийип-ичсе, ятып-турса. Шонуң үчин Расулуллах(сав) биле тиркешйәниңе, достлук гуряныңа ве ийип-ичйәниңе үнс бермеги табшыряр. Салих адамлар билен отурып-турмаклыгы ве гатнашмагы маслахат берйәр. Шонуң үчин мусулманлар өйленип-дурмуш гуранларында хем салих машгаланы гөз өңүнде тутмалы.
Ынха шол ики туссаг хер бири бир дүйш гөрйәрлер. Зынданда болуп гөренлер бендилериң туссаг яшайшында дүйшлере нәхили улы әхмиет берйәндигини билйәндирлер. Олар дүйшлеринде якын гарындашларыны, азатлыкдакы арзув эдйән яшайышларыны, болуп гечен вакалары гөрйәрлер ве дүйшлеринде өз гелҗекки яшайышларының ёргудыны гөзлейәрлер. Себәби, оларың дашкы дүнйә билен дүйшден башга гатнашыклары ёк ве дүйш оларың екетәк визуал баглары болуп дуряр. Зындан яшайшының өзболушлы атмосферасында дүйшүң адама улы тәсири бардыр. Зынданы гөренлерден башгасына муңа дүшүнмек дийсең кын болар. Ынха шонуң үчин зындандакы адамлар Аллаха якын, намазхон ыбадат-догада болян адамлара өз дүйшлерини айдып берип, ёргудыны сораярлар. Ынха бу ки туссаг хем Юсуф(ас)а өз дүйшлерини айдып, ондан ёргудыны айдып бермегини хайыш эдйәрлер.
37. Олара (Юсуф) айтды: ''Сизе рызыкланҗак ийҗегиңиз гелер. Шол гелмезден овал мен сизе онуң ёргудыны хабар берейин (өңүнден хабар берерин). Бу маңа Раббымың өвреден ылымларындандыр. Чүнки мен Аллаха ынанмаян ве хеммеси ахырети инкәр эдйәнлерден ыбарат болан бир ковмуң миллетини (терк эдип) ташладым.
Юсуф(ас) кыссасыны ятламызда, бир дүйш меселеси барды. Бу Аллахың Юсуф(ас)а өвреден бир ылмы ве берен бир мугҗызасы болмалы. Хер бир Пыгамбере (ас) айратын бир мугҗыза (гудрат) берйән Аллах Субханаху ве Теала Юсуф(ас)а хем өвреден ылмы – дүйш ёргуды болмалы. Ол зындандакы ёлдашларының дүйшлериниң мазмуныны үнс берип диңлейәр. Соңра олара шу җогабы берйәр: ''Сиз гелҗекде нәме болҗагыны билмек ислейәрсиңиз ве гөрен гең дүйшлериңизиң ёргудыны билмек ислейәрсиңиз. Билип гоюң, сиз диңе өз несип эден рызкыңызы иерсиңиз, ягны диңе өз маңлайыңыза языланы гөрерсиңиз. Адамзат өз маңлайына языландан гачып-гутулып билмейәр ве язылан рызкдан башгасы оңа несип этмейәр.'' Гынансак хем адам Аллахың шол үйтгемез канунына дүшүнмек ислемейәр. Адам хемме зат өз элинде, өз эркинде дийип пикир эдйәр, эдйән ишлеринде Аллахы унудып, өзүче Аллахы хасаба хем гошмаяр. Шейлеликде, бу дүнйә ве ахыретини хем хеләкчилиге учрадяр. Аятда айдылышы ялы, Юсуф(ас) олара шу хакыкаты дүшүндиренсоң, сөзлерине шейле довам эдйәр: ''Аллах маңа шу ылмы өвретди. Нәме үчин гел-гел маңа шейле (ныгматы берип) укыбы берди? Себәби, мен Аллаха ынанмаян ве ахырети алада этмейән миллети терк этдим.'' Аятдакы 'миллет' сөзи бир җемгыетиң дини, яшайыш образы, ахлак-эдеби, дүшүнҗеси, дүнйә гарайшы манысына гелйәр. Ынха Юсуф(ас) айдяр: ''Мен шол ковмуң (җемгыетиң) ичинде эрәп, оларың яшайыш шекли ве ахлагы (дини) билен уйгунлашмадым. Олары терк эдип, шейлелик билен өз ынанҗымы ве ынанҗымың менден талап эдйән яшайыш ахлагыны (хатда зындана дүшмек билен болса-да) горап сакламагы башардым.'' Аслында дин дийип нәмә айдыляр? Ынанч, дүшүнҗе ве яшайыш ахлагы үчлеминиң бирлешиги адамың дини боляр. Я-да дил билен ''Мен шу динде я-да бу динде'' диймекмикә? Өзүңиз Кур'аны окап, карар бериң. Юсуф(ас) шол азгын миллетиң ики саны эсасы хәсиетине үнс берйәр. 1)Аллаха ынанмаярлар. 2)Ахырети инкәр эдйәрлер. Аллаха ынанмак меселесинде, ягны Онуң шекли барада Ислам алымларының арасында бирнәче җеделлер болуп гечипдир. Биз олары бу ерде санап, деңешдирип дурмакчы дәл. Диңе эхли-Сүннет алымларының арасында хас яйран ве иң гүйчли гарайшы гетирмекчи. Иман: калбың билен ынанмак, дилиң билен тассыкламак ве ынанҗыңы амалларың билен (яшамак үсти билен) субут этмекликдир. Иманың кәмил болмагы үчин шу үч шертиң үчүсиниң хем болмагы хөкмандыр. Я-да диңе дилиң билен ''Ынанярын, калбым пәк'' диймеклик етерликмикә? Дилиңде ''Мен мусулман'' дийип, дурмушың хемме пурсатларында диниң кадаларына, ягны Аллах ве Ресулының буйрукларына терс херекет этмеклик мусулманлыкмыка? Аллах Тагала шейле Исламы кабул эдермикә? Аллахдан чекинмән, әсгермән, Онуң буйрукларына бир хем үнс бермән, Оны ятламан яшамаклык Оңа иманмы? Ахырет яшайшына бир хем тайярлык гөрмән яшамаклыга ахырете иман дийип болармы? Бизде шейле бир пикир бар: Аллаха ве ахырете иман этмейән адам дийленде, гөз өңүне атеист (дүйбүнден ынанҗы болмаян маддапараз) адам гелйәр. Эмма тарыха гөз гездирсек, шейле миллетлериң (адамларың) җуда аз боландыгына гөз етирсең боляр. Пыгамберлере (ас) гаршы гөрешйән адамларың хеммеси Аллаха ынаняр экенлер. Йөне Оңа башга ылахлары хем ширк гошярдылар (ягны Аллахың яны билен башга ылахларыны хем Оңа шәрик эдйәрдилер). Аллахың канунларыны әсгермән, өз небислерине гөрә дүзен канун ве дурмуш эсасларына гөрә яшаярдылар. Шонуң үчин олара Кур'анда мүшрик, капыр, фасык, довзахылар дийилйәр. Меселә халк арасындакы хаталы ве делилсиз гарайыш билен дәл-де, Кур'ан ве Сүннет гөзи билен середенимизде, бу меселеде бизиң отурып, агыр оя батмагымыз герек. Себәби диңе дил билен: ''Мусулман мен, Мухаммед(сав)иң ымматы мен'' диймеклик диңе өзүңи алдамаклык болуп галмагы (кыямат гүнүндәки хасаплашыкда) гаты ахмал (Середиң: Мевдудиниң ''Кур'ана гөрә дөрт тәрим'' атлы китабы). Юсуф(ас) дөврүндәки Мүсүриң яшайҗылары Аллаха ынанян болмалы ве ахыретде яшайшың бардыгындан хабарлары хөкман болаймалы. Йөне олар шоны хич хасаба алман яшаярлар, әсгермейәрлер, небислерине гөрә яшаярлар. Хут шонуң үчин олара 'Аллаха ынанмаяр ве ахырети инкәр эдйәр' дийилйән болаймасын? Шу чарчувада шу дөвре середип, анализ эдип, пикирленип гөрүлсе, нәхили нетиҗелер чыкарка? Догрусыны билйән Аллахдыр, йөне бу меселе, гечип гидибермели меселе болман, иман меселеси, ахыретдәки бакы яшайшымызың нетиҗеси меселеси болуп дуряр. Шонуң үчин калбында азда-кәнде Аллах ынанҗы ве ахырет гайгысы бар болан адам бу меселә бипервай гарап билмез – дийип пикир эдйәрин.
38. Ве аталарым Ибрахим, Исхак ве Якубың миллетине (динине) уйдум. Бизиң Аллаха хич бир зады шәрик гошмагымыз болуп билмез. Бу бизе ве ынсанлара Аллахың бир лутфудыр, йөне ынсанларың көпүси шүкүр этмейәрлер.
Юсуф(ас) ёлдашларына дүйшүниң ёргудыны айтмаздан өңүрти, пурсатдан пейдаланып, олара Ислам дининиң дүйп эсасларыны дүшүндирип башлаяр. Себәби, хер бир мусулмана даш-төверегиндәки адамлара, гүйҗи етдигинден дин-Исламы дүшүндирмек парз болуп дуряр. Инди ер йүзүне Пыгамбер гелҗек дәлдир. Мухаммед (сав) иң соңкы ве бүтин адамлара гелен Пыгамбер болуп гелип-гечип гитди. Пыгамбериң адамлара Ислам динини етирмек, дүшүндирмек миссиясы (везипеси) инди мусулманлара буйрулды (мирас галды). Ислам дининде адамлара дини дүшүндирмек парздыр, ерине етирилмедик ягдайында мусулман гүнәкәр боляр ве Аллахың гахар-газабына учраяр. Бу барада көп саны хадис бизе говшупдыр. Мысал үчин: ''Аллах Тагала перишделери бир шәхери хеләк этмәге угратса, перишделер ызларына доланып гелйәрлер ве Аллах Тагалага: 'Эй Раббымыз, ол шәхер илатының ярысындан говурагы намазлы-догалы адамлар ве Саңа гуллук эдйәрлер. Нәме үчин олары хеләклемели?' дийип сораярлар. Шонда Аллах Тагала айдяр: 'Себәби, олар шәхериң бейлеки азгынлык эдйән ярысына Исламы дүшүндирмедилер (ягшылыгы буйруп, яманлыкдан гайтармадылар)' диййәр.'' Ене бир мүбәрек хадисларында Расулуллах(сав) буюряр: ''Яхудыларың арасында азгынчылык нәхили башланыны айдайынмы? Диндар яхудылар өз азгын ве гүнәкәр илдешлериниң янларына барып, несихат эдйәрдилер. Йөне олар өз харам-гүнә ишлерини терк этмейәрдилер. Диндар яхудылар болса, шонда-да олар билен гатнашыкларыны довам этдирйәрдилер. Шейлелик билен яхуды умматы динден дашлашып, заяланып-бозулып гитди.'' Шу ве шуңа меңзеш, адамлара дини дүшүндирмезлигиң улы гүнә боляндыгыны ве Аллахың газабына себәп боляндыгыны аңладян хадислар җуда көп. Кур'анда хатда Мухаммед (сав) Пыгамбере хем: ''Дагват (ягны дине чагырмаклык) везипесини берҗай этмесең, Пыгамберлигиңи ерине етирмедигиң болар ве Аллахың җезасыны хак эдерсиң (газанарсың)'' дийип, берк табшырык берилйәр. Адамлары дине чекмеклик амалы (хусусан) алымларың ве бүтин мусулманларың иң улы борҗы ве согабы иң көп болан амалларың бири болуп дуряр. Шонуң үчин Расулуллах(сав) айдяр: ''Мениң умматымың алымлары (шоларың дереҗеси) яхудылара гелен Пыгамберлер ялыдыр (дереҗеси ялыдыр).''Себәби, Ислам алымларының иң улы борҗы өйлеринде китап окап отурмаклык дәл-де, Исламы халка етирмек, олара гөрелде болуп, Исламы яшап гөркезмекликдир. Шу гүнки адамларың аңында Ислам алымының образы – дин барада көп зат билйән адам – диймекдир, боланы. Ёк, ягдай дүйпгөтер башгача. Алым өз билйәнлерини яшап гөркезмели, ил-гүне дини яшамакда гөрелде болмалы, хемише хайыр ишлери этмекде иң өңде болмалы. Алым – аз билйән болса-да, билйәни билен амал эдйән адам – диймекдир. Себәби Аллах Тагала айдяр: ''Сиз билйәниңиз билен амал эдиң, билмейәниңизи Мен сизе өвредерин.'' Шонуң үчин көп зат билип, билйәни билен амал этмейән, бирнәче өзүче өңе сүрен баханалары билен адамлары дин-Ислама дагват этмейән алымлары Аллах Тагала Кур'анда ''Китап йүкли эшеклер'' дийип тарыплаяр. Себәби, эшегиң үстүндәки китаплар гымматлы болса хем, өзи эшек болансоң, не онуң өзүне, не-де даш-төверегине пейдасы бар. Йөне бу диймек, 'Ылым герек дәл' дийдигим дәлдир. Хер бир мусулмана ылым алмак парздыр. Ылымсыз, ыбадатларың манысына дүшүнип, олардан леззет алып болмаяр. Ынанҗың, ылымсыз кәмиллешмейәр (Аллахдан долы манысы билен, хакы билен диңе алымлар горкар. аят). Иң хайырлы ыбадат, манысына дүшүнип эдилйән ыбадатдыр. Ылымсыз, дагват борҗумыза хем долы ве догры дүшүнип болмаз, берҗай эдип болмаз. Дагват өз башына улы бир Ислам ылмы, онуң өз усуллары ве ёллары бардыр. Онуң үчин бирнәче васплар эдинмеклик герекдир. Биз бу ерде шол ылма чүммекчи дәл. Ол барада йөрите голязмамызда язарыс, иншааллах (гиңишлейин). Дагватың согабы барада айданымызда, бу барада хем Ислам хадис чешмелеринде, йөрите бапларда бирнәче сахых хадислар бар. Биз асыл меселәмизден дашлашмазлык үчин бир хадис билен чәкленмекчи: Бир гүн Расулуллах(сав) Хз.Ала йүзленип, шейле диййәр: ''(сениң) Бир адамы дине чекмеклигиң (сениң үчин) шу гүнешиң үстүнден догуп-яшян әхли затларындан (ягны дүнйәдәки әхли затдан) хайырлыдыр.''
Юсуф(ас): ''Мен аталарымың дини, Исхак ве Якубың (атасының ве какасының) динине уйярын'' диййәр. Шол дөвүрде Мүсүр халкы Кен'ан төверегинде яшап гечен шу Пыгамберлериң (ас) атларыны ве оларың еке Аллах (тевхыд) динине даянян яшайшы барада эшиден болмаклары мүмкин. Ёгса, Юсуф(ас) оларың билип-танамаян адамларының адыны тутмазды. Бу ерде шуны хем белләп гечмекде пейда бар: хемме Пыгамберлер (ас) Аллахдан шол бир дин билен иберилдилер, ягны тевхыд билен. Бизиң халкымызың аңында (ол хем ылымсызлыкларындан гелип чыкяр) – хер бир Пыгамбер өз башына бир дин билен гелипдир – диен пикир бар. Бу ялңыш, бир Аллахдан гелен Пыгамберлериң (ас) хеммеси бир ынанч, бир дин, бир дүшүнҗе билен гелдилер, ол хем Тевхыд. Тевхыд диймек, Аллахы екетәк ылах кабул этмек диймекдир. Диңе Аллахың бирлигине ынанмак, диңе Аллахың дийиши ялы яшамак, диңе Аллахы сөймек ве Шондан горкмак, диңе Оны иң Бейик Хөкүмдар, Мүлк эеси, Казы хөкмүнде кабул этмеклик, диңе Аллахдан ярдам, шыпа, пена сорап-дилемек, диңе Аллаха тевеккүл эдип-сыгынмак, Онуң өңүнде эҗизлигиңи кабул этмек, Аллахың Адыллыгыны, Гудратыны, Ылмыны, Ярадыҗы боландыгыны, кабул эдип, хемме васпларында Онуң деңсиз-тайсыз ве пәкдигини кабулланмак ве хич бир васпында Оңа башга бирини (җанлы болсун-җансыз болсун) шәрик гошмазлыкдан ыбаратдыр. Тевхыды диңе дилиң билен ''Лә иләхе иллаллах, Мухаммедун Расулуллах'' дийип гайталап яшамалы дәл, тевхыды дурмушың хер пудагына, өмрүң хер әдимине сиңдирмели ве гиризмели. Машгала яшайшында тевхыды яшамаклык, Пыгамбериң (сав) айдышы ялы яшамаклык; сөвдада хем шейле. Гоңшы-голам, дост-яр, гарындаш, дост-душман гатнашыкларында диңе Аллах ве Пыгамбериң (сав) буйрушы ялы херекет эдениңде, Тевхыды берҗай этдигиң боляр. Ынха биз диңе бир-ики мысал бердик. Йөне хемме меселеде, яшайшымыза ве өмрүмизе диңе Тевхыд хәким болмалы (эечилик этмели). Диңе шол ынанч, шол дүшүнҗе, шол ахлак, шол яшайыш шекли (образы)... Анха диңе шонда биз Тевхытда боларыс. Бу ерде шейле сорагың йүзе чыкмагы мүмкин: Нәме үчин Расулуллах(сав) бейдип гиңишлейин дүшүндирмәндир, көп ерде адамларың диңе Тевхыд сөзүни айтмагыны етерлик гөрүпдир. Ягны ''Лә иләхе иллаллах, Мухаммедун Расулуллах'' сөзүни айтмагыны етерлик гөрүп, шонуң айдылмагыны талап эдипдир? Бу сорагы дине дийсең йүзлей гараян ве ылмы пес болан адам сорап билер. Бизиң борҗумыз билдигимизден дүшүндирмек. Хемме Пыгамберлер (ас) өз миллетлерине шол хакыкаты дүшүндирмек, шол екетәк догры ве Аллахдан гелйән дини яшап, адамлара гөркезмек үчин гелипдирлер. Соңра адамлар динлерини үйтгедип, оңа өз янларындан өзболушлы атлар дакып чыкдылар. Көп адамларың ялңыш пикирленмегине себәп болян хем шолдур. Ёгса, хемме динлер хем Тевхыд динидир. Хз.Мухаммед (сав) болса, Пыгамберлериң җемлейҗиси болуп, әхли адамзада иберилди ве Исламы пәк шекилде ачыклап гитди. Аллах Тагала болса, динимизиң пәк чешмеси болан Кур'аны Өз горагы астына алды. Тевхыдың биринҗи бөлеги 'Лә иләхе иллаллах'дыр. Ягны 'Ёкдур ылах, Аллахдан башга.' Бу ерде үнс бермели зат, Тевхыдың 'Ёк' сөзи билен башламагыдыр. Илки йүрегиң билен хемме җанлы-җансыз ылахлара 'Ёк' диймеги башармалы. Шоны диймән, редд этмән 'Аллах' диймели дәл. Ягны илки йүрегиңи ве дүшүнҗәңи башга ылахлардан пәклемели, соңра Аллаха гуллук этмәге башламалы. Башга ылахлары калбыңдан ве аңыңдан чыкарман, Аллаха гуллуга башламалы дәл, хайры болмаз. Бу мүшриклик, ягны Аллаха ширк етирмек болар. Бу гүнәни болса, Аллах хич вагт багышламаяр. Инди гелелиң, 'Ылах' сөзүниң манысына. Бизиң көпимизиң аңында ылахлар, даш ве агачдан ясалан бутлар. Йөне 'Ылах' сөзүниң дийсең улы ве гиң манысы бардыр. Кур'аны үнс билен окасаң, деррев шоңа гөз етирип боляр. Ылах, небсиң хем болуп билер (Олар өз небислерини ылах эдиндилер. аят), дин алымлары хем болуп билер (Яхуды ве христианлар өз попларыны ве руханыларыны ылах эдундилер. аят), Пыгамбер хем болуп билер (Яхудылар 'Узейр Аллахың оглудыр' дийдилер, христианлар болса: 'Иса Аллахың оглудыр' дийдилер ве шейдип капыр болдулар. аят), өлүп гиден адамлар хем адамың ылахы болуп билерлер (Ондан дашгарын өзлерине өвлийәлер эдиненлер: 'Биз олара диңе – бизи Аллаха хас якынлашдырсынлар – дийип ыбадат эдйәрис' диййәрлер./Зүмер сүресиниң үчүнҗи аяты. Оларың Аллахдан дашгарын ялбарян затлары хич бир зат ярадып билмейәрлер, гайта оларың өзлери ярадылярлар. Олар өлүдирлер, дири дәлдирлер, хатда өзлериниң хачан дирелдилҗеклеринден хем хабарлары ёкдур./Нахл сүресиниң 20,21-нҗи аятлары), дири адамлар, хөкүмдарлар хем ылах болуп билер (Фир'авн (фараон, фыргун) айтды: 'Мен өзүмден башга ылах танамаярын'. аят) йылдызлар, от, ай, гүн... хемме зат адамың ылахы болуп билер (ягны адам хер зады өзүне ылах эдинмеги мүмкин). Эгер адам бүтин эрк-эрада, дуйгы-дүшүнҗесини, умыт-арзувыны, ярдам-ныгмат, рызк-җезаны бир нәрсә багласа, диңе шонуң үчин ве шонуң канунларына гөрә яшаса, шол зат (адам ялы җанлы зат болсун, өлүп гиден адамың губуры ялы җансыз зат болсун, наркотик серишдеси, арак, пул ялы маддалар болсун, бир аяла чокунмак дереҗесинде сөймек болсун, везипе, шан-шөхрат, байлык ялы максатлар болсун) адамың ылахы болуп билмезми? Анха, мусулман болуп билмек үчин шоларың хеммесине 'Лә' (ёк) дийип билмек герек. Расулуллах(сав) дөврүндәки араплар хем Расулуллах(сав)ың яшайшыны гөрүп дуруп, хем арап дилине говы дүшүненсоңлар, шол сөзи айданларындан соң нәмелериң (нәхили йүкүң) эгинлерине мүнйәндигине говы дүшүнйәрдилер. Шонуң үчин Расулуллах(сав) олардан диңе шол сөзүң айдылмагыны ислейәрди. Галан затлар шейле-де дүшнүклиди. Бу гүнки уммат болса, көпүси арап дилини билмәнсоң, пәк Ислам яшайшы ве салих алымлар азалансоң, шол сөзе дүшүнмейәрлер. Шонуң үчин диниң талапларындан ялңыш нетиҗе чыкарярлар. Инди гелелиң, Тевхыдың икинҗи бөлүмине. Шол бөлүми, элбетде биринҗи бөлүми долы берҗай эдеңсоң, дүшүнеңсоң этмели. Икинҗи бөлүм бизе бир маныда, шол биринҗи бөлүмиң нәхили яшалмалыдыгыны өвредйәр. Ягны ылахлары редд эдип, екетәк Аллахы ылах эдинип яшамагы биз Мухаммед(сав)ден өвренмели. Себәби, Мухаммед (сав) Расулуллахдыр, ягны Аллахың (иң соңкы ве хак) Пыгамберидир. Ол бизиң үчин иң улы мугаллым, гөрелде ве ёл гөркезиҗидир. Бу гүн Ислама хер ким өзүче дүшүнип, өзүче яшаҗак боляр. Йөне хакыкат бир боляр. Бизиң динимизиң догрусы ве пәкизеси болса, Расулуллах(сав)иң яшайшыдыр. Өз небсимизе ве бәхбидимизе гөрә дини үйтгетмән, хемме бабатда Расулуллах(сав)иң дине дүшүнип-гатнашмагына ве пәк ахлагына гөнелмели. Аллах гатында кабул болҗак хем (Түркмениң-Эйраның Исламы, ата-баба Исламы я-да модерн (дөвребап) Ислам дәл-де) хут шол Расулуллах(сав)иң өвредип гиден Исламыдыр. Шонда мусулманларың арасында агзыалалык хем болмаз, себәби ортада хеммәмизиң кабул эден Расулуллах(сав)иң пәк Исламы бар.
Ынха Юсуф(ас) пурсатдан пейдаланып, зындан шертлеринде болса хем, Тевхыд хакыкатыны даш-төверегиндәки адамлара етирҗек боляр, өз борҗуны берҗай эдйәр. Бу ерде шейле сораг хем дөрәп билер: хемме ылахы динлериң дүйби бир болса, хеммеси шол бир зат болса, онда нәме үчин христианлара (мысал үчин) доңуз эти халал, мусулманлара болса харам? Бу ерде ынанч билен шеригат арасындакы тапавудың үстүнде дуруп гечмек герек. Ынанҗымыз, ягны Аллахың бирлиги, ахыретиң барлыгы, Пыгамбер, перишде, китаплар... хеммеси бирдир. Эмма шеригатлар (ягны гүнделик меселелер) үйтгешик болуп билер. Себәби, хер бир Пыгамбериң (ас), онуң миллетиниң, ичиндәки шертлериниң, дөврүниң өзболушлы ягдайлары бар. Шонуң үчин оларың хемме меселеде меңзеш болмагы мүмкин дәл. Эмма эсасы меселелерде, ягны ынанч эсаслары, ыбадат шекиллери, улы гүнәлер ве ш.м. меселелерде хемме зат бирмеңзешдир. Юсуф(ас) шонуң үчин Тевхыд дагватыны шу сөзлер билен довам этдирйәр: ''Бизиң, ягны Тевхыд дининде боланларың (муваххыдларың) Аллахдан башга ылах эдинмегимиз, Оңа шәрик гошмагымыз мүмкин дәлдир, болуп билҗек зат дәлдир.'' – Нәме үчин шу адамлар мүшрик болярлар? Олар Аллаха ынанярлар ахырын. – дийип сораярлар. Мухаммед(сав)е гаршы гөрешен шол дөврүң арапларының хеммеҗеси хем Аллахың барлыгына ынанярдылар. Онда Расулуллах(сав) олара нәме үчин иберилипдир? Нәме үчин өмри өтйәнчә олары дине чагырыпдыр, олар билен гөрешипдир? Себәби, олар Аллаха ынансалар хем, онуң яны билен башга ылахлар хем эдинйәрдилер. Шонуң үчин олара мүшрик, капыр дийилйәр. Юсуф(ас) аятың соңунда шейле диййәр: ''Бу бизе, ягны Пыгамберлере, оларың пәк неслине ве шоларың себәп болмагы билен бүтин ынсанлара берлен бир лутуф (ягшылык, улы ныгмат) ве совгатдыр.'' Аллах Тагала адамлар хем шу дүнйәде, хем ахыретде багтлы болсунлар дийип, Пыгамберлериниң (ас) үсти билен олара шу дини угратды. Ол адамлара шу дини ибермән хем билерди. Себәби, адамларың рухлары рух әлеминде Аллахы бирлеҗекдиклерине (ягны екетәк Ылах, Рабб ве Хөкүмдар эдинҗекдиклерине) вада бердилер. Йөне Аллах Тагала ене-де Пыгамберлерини (ас) иберип, олара хак динини ятладяр. Шонуң өзи Аллахың адамлара гөркезен улы рехимдарлыгы болуп дуряр. Тевхыд дини адамың ярадылыш тебигаты билен хем укыплы ве лайыклыкдадыр. Себәби, адамы ярадан, ылмы чәксиз болан Аллах Тагала оны дийсең говы танаяр ве шонуң тебигатына гөрә дүзгүн-кадалары дин шеклинде иберйәр. Диңе Ислам динини яшамаклык билен адам җемгыетде, машгалада, өз рухунда, аң ве дүшүнҗесинде, сыясат ве ыкдысадыетде пәклиги, багтлылыгы, дурнуклылыгы, адамзат мертебесини, адыллыгы, пайхасы, парасатлылыгы, парахатчылыгы, доганлыгы, үстүн эдеп-ахлагы газанып билер. Ахыретде хем диңе Аллахың дини боюнча яшап-өтен адам Җәхеннемден халас болуп, Җеннете гирип билер (Аллахың изни ве Рахмети билен).
39. Эй мениң зындан ёлдашларым, бир-биринден айры бирнәче ылахлар хайырлымы (говумы) я-да хеммесинден Гүйчли, Каххар (Хемме зада хәким, хемме зада гүйҗи етйән) Аллахмы?
Юсуф(ас) өз дагватыны довам этдирйәр. Дагватда иң тәсирли усул, адамларың дүшүнйән дилинде ве мысал үсти билен Тевхыды дүшүндирип, адамлары пикирленмәге итермекдир. Гой, адам өзи пикирленип, өзи нетиҗе чыкарсын. Юсуф(ас) шейле бир шекилде сорагы дүзйәр велин, онуң билен ылалашмазлык мүмкин дәл. Дурмушдан мысал алып гөрелиң, бириниң элинде ишләниңде, он саны, хер бири өз башына бир келле болуп йөрен башлык говумы, я-да белли башлы бир башлыкмы? Көп башлык боланда иш хем йөрәнок, ишгәрлер хем нәме этҗегини биленок. Түркменлериң ''Эеси көп болан мал харам өлер'' диен ата сөзи шу ерде лайык болуп дур. Шонуң үчин Юсуф(ас) айдяр: ''Бир гиден пейдасыз, өзлерине пейдасы етмейән, ясама ве ялан ылах-таңры говумы я-да екетәк, Хак болан, Ярадан, Яшадян, Рызк (рысгал) берйән, Адыл, хемме зады билйән ве хемме зада гүйч етирип, Хөкмүрован болан екетәк Аллаха гуллук этмек говумы? Акылы болан хер бир адам: ''Аллаха гуллук этмек, элбетде хайырлы'' дийип җогап берер. Йөне адамларың көпүси пикирленип-ойланмаярлар. шейтан ве онуң достлары, Исламың душманлары адамларың иң мөхүм меселеси болан ынанч меселеси барада ойланмакларыны исләноклар. Себәби, адам сәхел пикирленсе, даш-төверегине, өз ички ярадылышына гөз гездирсе, деррев Аллахың бирлигине, онуң бейиклигине ве диңе Шоңа гуллук этмелидигине дүшүнер. Яшайшыны Ислам динине лайыклыкда үйтгедип ве дүзедип башлар. шейтан ве онуң ер йүзүндәки достлары болса, шол себәпли, адамларың шол барада ойланмазлыгы үчин эллеринде барыны эдйәрлер. Олар адамларың асыл ярадылыш максадындан башга бир гиден ясама ве ичи бош, манысыз максатлар ве дүшүнҗелер өңе сүрйәрлер. Адамың небсине якымлы бир гиден леззетлери хөдүрлейәрлер. Адамың аңыны ве вагтыны герексиз ве гүнә затлар билен мешгул эдйәрлер. Шейлелик билен адамы иң эсасы меселелер барада ойланмакдан дашлашдырярлар. Дискотекалар, наркотик серишделери, футбол, оюнлар, шерап, аял-гызларың ялаңачланмагы ве азгынчылыгы, люкс яшайыш, хер дүрли иймитлер, айдым-саз, эшик модасы, улаглар, отеллер ве ш.м. хеммеси Ислам умматыны уклатмак үчин ве шол укыда көпрәк вагт сакламак үчиндир. Адамлар Исламдан нәче даш болсалар, шонча-да олары уланмак, харам ишлериңи ве газанҗыңы довам этдирмек, азгынчылык ве зулма даянян (ширк) яшайшы довам этдирмек аңсат боляр. шейтан ве онуң достларының максады хем шол дәлми нәме? Индики гелйән аят Юсуф(ас)ың дагватыны долы җемлейәр ве Тевхыд дүшүнҗесини долы тамамлаяр, гиңишлейин дүшүндирйәр.
40. Сизиң Аллахдан башга чокунян затларыңыз бирнәче гуры (ичи бош) атлардан ыбаратдыр. Шол атлары сиз ве сизиң аталарыңыз дакыпсыңыз. Хакыкатда болса, Аллах олара шолар ялы солтанлык индерен дәлдир. Хөкүмдарлык диңе Аллахыңкыдыр. Ол сизе Өзүнден башга хич киме чокунмазлыгы (ыбадат этмезлиги) буюрды. Догры ве сагдын дин будур, эмма адамларың көпүси билмейәрлер.
Юсуф(ас) шу ерде олара ширк меселесини анык дүшүндирди: ''Үнс бериң, ойланып-пикирлениң, чокунян ылахларыңызың хеммеси (губурлар, адамлар, пул-везипе ве ш.м.) диңе бош сөзден ыбарат. Оларың хич хили аслы-делили ёк ве сизиң ве ата-бабаларыңызың ойлап тапан тосламаларыңыздан ыбарат.'' Өзүңиз өз яныңыздан шол чокунян нәрселериңизи өвүп-гөтерип мукаддеслешдирдиңиз ве бейгелтдиңиз, соңра өз эллери билен дашдан бут ёнуп, соң шоңа чокунян арап мүшриклериң эдиши ялы, шолара чокунып башладыңыз. Сиз оларың асылсыздыгыны билсеңиз хем, мистики роваятлар ве яланлар билен безәп, олары таңрылар эдиндиңиз. эйсе, оларың өзлери махлук (ягны Аллах тарапындан ярадылан). Ярадылан нәрсе нәдип ылах болуп билйәр? Оларың хатда өзлерини горамага ве рызкландырмага гүйчлери етенок. Олар сизе нәдип хем бу дүнйәде, хем ахыретде пейда берсинлер? Оларың хич хили ылмы ве гудраты ёк ахырын. 'Ата-бабадан гелйәр' билен сыпҗак болярсыңыз. Хер бир ата-бабадан гелйән зат догрумы? Олар Аллахдан делил гетирдилерми? Олар бирден довзахы ёл сайлап алан болсалар, биз хем көрлүгимизе шолара уймалымы? Онсоңам, түркмениң ата-бабасы хемише Ислама пугта япышып яшапдырлар. Иманы, ар-намысы җанындан хем ширин гөрүпдирлер. Ниреде ата-бабалара уймаклык? Ханы намаз, дине эдилйән хызмат, гоюлян хормат, ниреде ар-намыс, Исламдан гелйән дәп-дессур? Шумы ата-баба уюшыңыз? Пул-везипе үчин бир-бириңизи басгыламак, кейпи-сапаны ар-намысдан ёкары тутмак, ынсап-выжданы бир гысым кагыза сатмаклык? Шумы ата-бабаларымызың ёлы? Ялан, сиз бу сөзи диңе халка пәк Исламың етмезлиги үчин безәп ялан сөзлемек, аңы булашдырмак үчин уланярсыңыз. Хем наклы (Кур'ан ве Сүннет) бабатда, хем аклы (акла лайык, логики) бабатда бу айдяныңызың дүйби-делили ёк. Бу, ылмы пес адамлары, гарамаяк түрк адамлары алдамак үчин дүзен тосламаңыздыр. Хакыкатда болса, Аллах диңе Өзүне ыбадат этмеклиги буюрды, башга хич киме. Ыбадат ве гуллук меселесинде Аллахың шәриги хем болуп билмез. Кур'ана дүшүнмек үчин 'ылах' сөзүне (өңки аятда дүшүндирип гечдик), 'ыбадат' ве 'дин' сөзлериниң манысына дүйпли гөз етирмек ве дүшүнмек герек. Себәби, Ислам ылмының дийсең песлиги себәпли, адамлар бу сөзлериң чуң ве гиң манысына дийсең йүзлей ве ялңыш дүшүнйәрлер. Шондан хем 'мусулман' адына дурмушың хич бир пудагында лайык гелмейән васпда 'теорик' (дилде) мусулман адамлар дөрейәр ве Ислам яшайшы йитмек билен боляр. Ишиң иң ховплы тарапы, гелҗекки несиллере хем ялңышлыгына мирас гоюляр. Бу сөзлериң иң гиң ве догры манысыны Сеййид Эбул-А'ла Мевдуди (Аллах оңа рахмет этсин) ''Кур'ана гөрә дөрт тәрим'' атлы эсеринде дүшүндирип гечйәр. Ынха шу аятда гечйән 'ыбадат' сөзүне хем дүшүнмесек, бу аятың манысына дүшүнмеклик мүмкин дәлдир. Ыбадат – гуллук, чокунмак, дилег этмек, ылахың буйрукларына гөрә яшамаклык, пена сорамаклык, сыгынмаклык, бил багламаклык ялы бирнәче манылара гелйәр. Аллах Тагала хемме адамлара, хемме умматлара диңе Өзүне гуллук этмеклиги буюрды. Хемме уградан Пыгамберлерини (ас) диңе шоны адамлара етирмек ве талап этмек үчин угратды.
Тевхыд икә бөлүнйәр: Рубубиет тевхыды ве Улухыет тевхыды (Тевхыд алымлары икә бөлйәрлер. Юсуф Кардавиниң 'Тевхыд' атлы эсерине середиң). Рубубиет Тевхыды диймеклик, Аллахы Ярадыҗы, Рызк бериҗи, Тебигата хөкүм эдиҗи ве ш.м. меселелерде ылахлыгыны ве екетәклигини кабул этмеклик манысына гелйәр. Бу меселеде мүшриклериң көпүси (хеммеси диен ялы) Аллахың бирлигини кабул эдйәрлер (Рахман сурасына середиң: шол ерде: 'Мүшриклерден: 'Ери, асманы ким яратды, рызк бериҗи ким, ягышы ким ягдыряр, өсүмликлери ким битирйәр?' дийип сорасаң, мүшриклериң хеммеси бир агыздан: 'Аллах' дийип җогап берерлер' дийилйәр). Йөне шол Рубубиет барада хем Аллаха шәрик гошянлар тапыляр. Йөне Аллаха эсасы ширк гошулян меселе улухыет меселесинде боляр, ягны Улухыет Тевхыды позуляр. Улухыет Тевхыды диймек, яшайшың (дурмушың) хемме пудакларында диңе Аллахың хөкүмдарлыгына гөрә яшамак ве диңе Аллахың хөкүмдарлыгыны кабул этмек диймекдир. Эгер-де адамлар Аллахың канунларыны терк эдип, өз канунлары боюнча яшасалар, өзлериниң я-да ата-бабаларының, я-да дини ве дүнъеви ёлбашчыларының канунлары боюнча яшасалар, онда шол адамлар Улухыет Тевхыдыны боздуклары боляр. Ягны Улухыетде Аллаха ширк гошуп, шек етирдиклери боляр. Мүшриклериң аглабасы шол меселеде Аллаха ширк гошярлар. Көпүси муны билип, көпүси билмән эдйәрлер. Мысал үчин Мекке мүшриклериниң дөврүни алып гөрелиң. Мекке мүшриклери Аллаха ынаняйрдылар, йөне Аллахың хөкмүне гөрә яшамак ислемейәрдилер. Себәби, Ислам шеригаты оларың бәхбитлерине терс ве чапразды. 1)Ислам дини тослама ылахларың үсти билен адамлары алдап, олардан пул-мал алмаклыга, ялан-яшрык дин үсти билен газанч этмеклиге ве хөкүм сүрмеклиге пәсгел берйәрди. Мекке мүшриклери бутларың үсти билен башга тирелерден сайланып, үстүнлик гурярды, өвлат тире хасапланярды ве шол себәпли, Меккелилериң кервенлерине дегилмезди (хатда гаракчылар хем дегмезди). Шонуң үчин мүшриклер аркайын сөвда эдип, баяп билйәрдилер. 2)Оларың Ислам динине гаршы болмакларының икинҗи эсасы себәби, шеригатың хемме адамлары дең кылмагыды. Ягны бай-гарып, Меккели-гумлы, арап ве арап болмадык бейлеки миллетлер, хеммеси Аллахың өңүнде дең болмалыды. Олар болса, муны ислемейәрдилер. Себәби, өз үстүнликлери (тире-тайпа бабатда) олара бәхбитлиди. Хем пул, хем хөкүмдарлык, үстесине-де оларың небсиндәки текепбирлиги канагатландырярды. Башга-да бирнәче себәп барды (ата-баба көрлүгине багланмаклык, небсиң ховайы арзувлары, гарыплара зекат-садака бермеклигиң бәхбитлерине терс болушы ве ш.м.), биз бу ерде хеммесини санамакчы дәл. Оларың дүшүнҗе-ёлы шу дөвүрде хем довам эдйән дүнъевилик идеологиясыдыр (динидир), ягны латынчада лаицизмдир. Бутлар ве ойлап тапан бутпаразлык динлери болса, гарамаяк халкы алдамак үчин гереклиди, боланы.
Ине Аллах Тагала Юсуф сурасының 40-нҗы аятында Тевхыдың шу Улухыет бөлүмини беркидйәр. 'Аллахдан башга хич кимиң хөкүмдарлыга хакы ёк' диййәр. Үнс бериң, хатда Пыгамберлер (ас) хем диңе Аллахың ады билен ве диңе Аллахың шеригаты билен хөкүм эдйәрдилер. Улухыет Тевхыды бизден, ягны мусулманлардан диңе Аллаха ыбадат этмеклиги талап эдйәр. Ыбадат этмеклиги 'гуллук этмек' дийип терҗиме этсек, ол терҗимәмиз эҗиз гелип, шол сөзи долы тарыплап билмез. Йөне шейле аланымызда хем шу аятда беян эдилйән Тевхыд бизден диңе Аллаха ыбадат этмеклиги талап эдйәр. Гуллук дуйгусы хер адамың тебигатында бар. Адамлар 'азатлык' сөзүни көп агзасалар хем, хич вагт долы маныда азат болуп билмезлер. Хер бир адам хөкман бир задың гулудыр, хөкманы суратда бир зада гуллук эдйәндир. Я-ха өз небсине, я везипесине, мал-мүлке, ата-баба йөрелгесине, дүшүнҗесине, бәхбидине, адама (аял я-да эркек), наркотик серишдә, гүне, ода, асмана, йылдызлара, габыра, шейтана, җынлара ве ш.м. Бу санавы гитдигиче артдырып билерис.
Ине Аллах бизден диңе Аллаха гуллук этмеклиги талап эдйәр. Шол гуллук дуйгусыны диңе Аллаха бермеклиги буюряр. Мусулман, Аллахың гулы бүтин өмрүни шол гуллугың үстүнде гурмалы. Эмма диниң шу дүйп эсасына дүшүнмейән адамларың дүшүнҗеси шейлерәк: 'Аллаха ынанярыс, Ол бар. Йөне гой, Ол асманда хөкүм сүрсүн. ер йүзүндәки ишлеримизи, яшайшымызы биз өзүмизче гурнарыс. Шу меселеде бизе Аллах герек дәл, биз Ондан хас акыллы, өзүмиз билерис. Шеригат болса, орта асыр чагының җемгыет дүзгүни. Онуң билен ата-бабаларымыз яшапдыр. Биз болса 'өсен медениет', шеригат билен яшап билмерис.' Аслында, бу Аллахы әсгермезлигиң бир гөрнүши болуп дуряр. Бир кудси хадисда Аллах Тагала шейле буюряр: ''Сиз Мен барада нәме пикир этсеңиз, Мен сизе шолдурын'. Ягны нәме пикир этсеңиз, Мен сизе шол болуп гарарын. Аллахы әсгермейәни, Аллах хем әсгермез, сөймез ве халамаз. Ахырет гүнүнде болса, дүйбүнден унудар. Өзүң өзүңе мүңлерче гезек 'мусулман' диениң билен нәме үйтгәр, эгер Аллах кабул этмесе, догры болмаса? Нетиҗәни өзүңиз чыкарың, йөне өзүңизи алдамаң. Аллах Тагала аятың соңунда шейле ныгтаяр (себәби шейле болҗагыны өңүнден билйәр): ''Догры дин, ине дине шейле дүшүнмекдир ве шейле берҗай эдип тутмакдыр. Йөне адамларың көпүси билмезлер.'' Үнс бериң: 'көпүси'. Адамлар динимизи өвренмекден ве берҗай этмекден дийсең узакдырлар, 'дүйбүнден аладасыны этмейәрлер' дийсең хем болҗак. Диңе аз сандакы Аллахың салих-ыхласлы гуллары эртеки гүнлерини алада эдйәрлер ве бүтин дүнйә гаршыларына болса-да, Исламы Аллахың талап эдиши ялы яшаҗак болярлар. Аллах Тагала шейле адамларың гүн гечдигиче азалҗакдыгыны ''Вакы'а'' сурасында бизе хабар берйәр. Башга-да бирнәче аятларда, диңе шейле адамлары шейтаның алдап билмеҗекдигини, диңе шоларың Кыяматда горкмаҗакдыкларыны ве рахат болҗакдыкларыны айдяр. Диңе шол адамлар ахыретде багтлы болҗакдырлар ве диңе шол адамлар Довзах одундан халас эдилип, Җеннети болҗакдырлар. Ёл инче ве кын, йөне ол екетәк догры диндир. Ондан башга догры ёкдур. Хайсы ёлдан йөремек барада сайламак хакыны болса, Аллах Тагала адамың өзүне гоюпдыр. Йөне Кур'анда хайсы сайлавың нирә элтҗекдигини өңүнден дуйдурыпдыр.
41. Эй мениң зындан ёлдашларым, инди сизиң дүйшлериңиз барада айдайын: бириңиз патышасына ене шерап сыкып берер, бейлекиңиз болса, асылып өлдүрилер, онуң келлесини гушлар чокарлар. Ынха сизиң соран задыңыз хем чөзүлди.
Юсуф(ас) адамларың дин алымларындан сораян сорагларыны, илки билен иң мөхүм меселе болан Аллаха чакылык угруна өвүрйәр. Ол пурсатдан пейдаланып, олара диниң сүтүнлерини (тевхыд эсасларыны) долы ве догры шекилде , иң говы усул билен, уссатлык билен дүшүндирди. Ислама чагырыҗылар үчин бу ерде гөзел мысаллар бар. Мысал үсти билен кын ве чылшырымлы меселелери аңсат ве дүшнүкли дил билен адамларың аңына етириши хайран галдырыҗы. Ислам умматында шу меселе дийсең чылшырымлы ве йити шекилде өңүмизден чыкып дур. Мен бу меселәни чуңлашдырман, дагватчы адамда болмалы эсасы 18 саны хәсиети бу ерде санап гечмекчи. Хас чуңңур гызыкланянлар үчин болса, Фетхи Экен, Мунир Гадбан, Хасан эл-Бенна, Ахмет Өнкал ялы дагват алымларының дагват барада язан китапларыны окамаклыгы маслахат берйәрин:
1. Ислама чагырмаклыгы кәр эдинен мусулман (дагватчы) Исламы говы билмели. Болманда бир тефсир, бир хадис китабыны, Акаид (ынанч эсаслары), Ылмыхал (гүнделик меселелерде өзүңи алып бармак ве Исламы яшамаклыгың ылмы), Сиер (Расулуллах(сав)иң өмри), Ислам тарыхы, Дагват усулы ялы дини китаплары долы дүшүнип окап чыкмалы. Ислам дагватының нетиҗе бермезлигиниң иң улы себәби, ылмың песлиги. Шонуң үчин ылым нәче ёкары болса, дагват шонча чуң ве тәсирли болуп, көп адама етйәр.
2. Догручыл болмак: ялан сөзләп йөрен адамың сөзүне хич вагт ыгтыбар эдилмез. Олар Ислама пейдадан көп, зыян етирерлер.
3. Ахлаклы-эдепли болмак. Хәсиети говы болмадык адам хич вагт адамлара тәсир эдип билмез. Гайта адамлар оны гөрүп, Ислама йигренчлери дөрәр. Расулуллах(сав)иң догручыллыгы ве ахлак-эдеби диллере дессанды.
4. Таква болмалы. Өзи Аллаха якын болмаян адам башгалардан нәдип өз этмейән задыны талап эдип билер? Өзүниң этмейән задыны башгалара дүшүндирйән адама хич ким ынанмаз ве сөзи (психики себәплерден) тәсирли болмаз.
5. Сабырлылык. Дагватчы гысга вагтда улы нетиҗә гарашман, эдйән ишини диңе Аллах үчин этмелидир. Дийсең чыдамлы ве сабырлы болмалы. Башлан ишини соңуна етирмели.
6. Медениетли болмалы. Дүнъеви ылымлардан хабарлы болмалы, дүнйә гарайшы гиң ве чуң болмалы.
7. Өз дагват эдйән халкының яшайыш шертлерини, дилини, дәп-дессурларыны говы билмели.
8. Хич вагт дүнйә байлыгына гызмалы дәл. Хемише ахыретиң аладасында болуп, халкың элиндәкә гөз гыздырмалы дәл. Шол себәпли, өзүниң халал кәри ве рызкы болмалы.
9. Машгала ве гарындаш-голайлар билен гатнашмакда адамлара гөрелде-мысал болмалы.
10. Адамлары диңлемәни башармалы, оларың аладасы билен аладаланмалы, гысык болман, хемише элиң ачык болмалы, көмексөер болмалы, дуйгудаш болмалы.
11. Төвекгеллик, дога-дилег ве ыбадатлар билен диңе Аллаха бил багламалы. Ондан ярдам дилемели.
12. шейтаның хилелерини, Исламың душманларының дини заяламак үчин уланян усулларыны говы билмели. Мусулманларың арасындакы агзыалалыклара гөз етирмели, себәплерини дерңемели, билмели.
13. Дүнйә сыясатыны ве ыкдысадыетини, болуп гечйән вакалары якындан ызарлап, гөз етирмели, Ислам географиясы ве шертлери билен якындан таныш болмалы.
14. Җемагата уйманы, эмире ытагаты, маслахатлашып иш этмәни, ишлери гурамачылыклы алып барманы, тутанъерли болманы башармалы.
15. Акыл ве пайхас эеси болуп, көп тефеккүр этмели (пикирленмели), адамларың җогапкәрчилигини дуймалы, ёлбашчылык укыбыны ве усулыны билмели. Алымлар ве теҗрибели дагват алымлары билен көпрәк душушмалы.
16. Дагват теҗрибесини йыгнамалы, хер мусулманың дине гирмегине нәмәниң себәп боландыгыны сорап өвренмели. Вагыз ве сөз тәсирини билмели, герекли зады герекли ерде айтманы башармалы.
17. Дагватда ызыгидерлилиге, еңилден башлап, соң кына гечмеклиге, Расулуллах(сав)иң методыны уланмаклыга эндик этмели. Кур'андакы хемме дагват аятларыны билип, нетиҗе чыкарҗак болмалы. Тәсирли болмагы үчин дагватда Кур'ан аятларыны ве хадислары көп уланмалы. Гаршыңдака шолар билен йүзленсең, ол 'Өзүңден тапярсың' дийип билмез.
18. Дагватда классики вагыз-несихат усулларындан башга, тәзе ве тәсирли усуллары хем уланмалы. Мысал үчин, адам билен икичәк гүррүңдеш болмак, аудио ве видеокассеталарың үсти билен адамлара дагваты етирмек, мүмкинчилик болса, Исламы дүшүндирйән газет-журналлары чыкармак, радиояйлымы ве телевиденияны уланмак, ягдай болса, мусулманчылыгы эсас алян каналлар дөредип ачмак, кичиҗик китапчалар ве намалар чыкармак, халкың дүшүнйән дилинде тәсирли йүзленмелер язмак...
Ине Юсуф(ас) икисиниң хем дүйшүниң ёргудыны айдып берди ве шол бир вагтда-да олара дагваты етирди. Оларың бири, өң хем патышаның шерапчысы болан, айланып ене-де шол өңки везипесинде ишләп башлаҗакдыгыны айдяр. Келлесинде чөрек гөтерип йөрендигини, ол чөрекден гушларың чокяндыгыны гөрен адама болса, басым асылҗакдыгыны айдяр. Ынансалар хем, ынанмасалар хем, халасалар хем, халамасалар хем Юсуф(ас) олара хакыкаты айтды. Себәби, хич бир Пыгамбере ялан сөзлемек гелишмез.
42. Булардан бошанҗакдыгыны гүман эден адамсына: ''Патышаның янында мени хем ятласана'' дийди. Эмма шейтан оңа патышаха ятлатмаклыгы унутдырды ве Юсуф ене бирнәче йыллап, зынданда галмалы болды.
Зынданда көп йыллар болан адам янындан бошап барян адамдан, бошап көмек эдер, гарындашлара хабар элтер, ызымыздан иймек-ичмек, герек-ярак затлары уградар диен умытда боляр. Шонуң үчин хем Аллахың шеригатына гөрә, хем дүнъеви кануна гөрә бигүнә зынданда отуран Юсуф(ас) оңа: ''Сен патышаның шерапчысы боларсың, кә вагт онуң билен гөрүшерсиң. Шонда мен барада ятлад-ай'' дийип, бигүнә отураныны патыша дуйдурҗак боляр. Йөне адамың тебигатында диңе өз бәхбидини үндәп, диңе өз аладасына чапмак дуйгусы (егоизм) өрән гүйчлүдир. Адамлар зынданда бир-бири билен нәче ыснышсалар хем, эгоизм гүйчли гелйәр. Бошаян адамлар зынданда галян адамлара көп затлар вада эдйәрлер, йөне адам азатлыга чыкандан соң деррев дар ери, башындан гечен кынчылыклары ве зындандакы ёлдашларыны ятдан чыкаряр. Себәби, адам диңе башына кынчылык дүшенде Аллахы ятлаяр. Оңа ныгмат берилсе, ол деррев азмак билен боляр. Себәби, адамзат дийсең нәшүкүрдир. Бу барада Кур'анда бирнәче аят бар. Диңе аз сандакы таква адамлар хемише бир дуркуны сакларлар ве хемише Аллаха шүкүр эдип, ыбадатда боларлар. Иман ве таквалыга даянмаян достлук ве доганлык гатнашыклары чүйрүк ве узага чекиҗи дәлдир. Ынха бу ерде гетирилйән мысалда хем шейле. Юсуф(ас)ың ёлдашы бошаяр ве ене-де шерапчы боляр, йөне берен вадасыны ятдан чыкаряр. Шонуң үчин Юсуф(ас)ың хабары патыша этмейәр ве ол зынданда ене-де бирнәче йыл галмалы боляр. Бу аятың үстүнде дуруп гечмек герек. Себәби, бу ерде гүйчли аят-ыбратлар бар. Тефсирчилериң кәбири Юсуф(ас)ың зынданда ене еди йыла голай галмагыны янындан бошап гиден адама шейтаның унутдырмагына баглаярлар. Эмма кәбир адамлар бу ерде Юсуф(ас)ың улы ялңыш гойберендиги үчин зынданда галандыгыны айдярлар. Шол тефсирчилериң айтмагына гөрә, Юсуф(ас) Аллаха төвекгеллик этмән, диңе Оңа бил багламан, адама (хөкүмдара), онуң адыллыгына ве гечиримлилигине бил баглаяр. Аслында, бу ширк дәл ве бу ерде улы гүнә ёк ялы, йөне Юсуф(ас)ың бир Пыгамбер боландыгыны ве Мүсүриң халкыны дүзетмек үчин уградыландыгыны унутмалың. Ислам фыкхында ругсат (еңилликлерден пейдаланмак) ве азамат (кыны билен амал эдип, хас көп согап газанмак) бардыр. Пыгамберлер ве алымлар халкың ёлбашчысы ве гөрелдеси болансоң, хемише кынчылыгы сайлап алмалы. Ягны хайсы хем болса бир ишиң, кын хем болса, хас согаплы ёлуны сайлап алмалы. Себәби, халк олара середип, олардан гөрелде аляр. Олар диндәки еңилликлерден пейдаланып башласалар, ылымсыз халк нәтсин? Шол себәпли, Юсуф(ас) адамдан көмек сорамалы дәлди, диңе 'Аллах' диймелиди. Төвекгелликде, даянмаклыкда ве бил багламакда диңе бир Аллахы билмеклик Тевхыдың иң ёкары дереҗелериниң биридир. Хер бир адам оны башармаз, онуң үчин ёкары дереҗели ахлак, иман ве таквалык герек. Ынха Аллах Тагала шол пәк ве хакыкы Тевхыды Юсуф(ас)а өвретмек үчин оны ене-де бирнәче йыл зынданда галдырды. Зынданда пикир этмәге, гечмишиңи анализ этмәге көп вагт ве мүмкинчиликлер боляр. Юсуф(ас) хем зынданда көп-көп пикирленип, өз ялңышына дүшүнен боларлы. Ине Аллах Өз сөйгүли гулларыны шейдип тербиелейәр, ягны кынчылыклар үсти билен. Адам шонда гөз етирип, догры нетиҗә етйәр. Тевхыд ынанҗы пәк ве берк болмалы. Бу меселәни дилден дүшүндирмек дийсең кындыр. Диңе өзүң шу затлары яшап, башдан гечирениңде хас говы дүшүнип башлаярсың. Йөне шонда-да бир-ики саны мысал берип, дүшүндирҗек болалы. Себәби, Расулуллах(сав)иң шейле айдан сөзи бар: ''Менден эшидип дуянларыңызы башга адамлара хем айдып етириң. Белки олар мени гөрмеселер хем, сизден хас говы дүшүнерлер.'' Гөр, нәхили манылы сөз, меселә дүшүнмеклик диңе зехине баглы болман, адамың дуйгы дүнйәсине, таквалыгына, Аллах билен болан гатнашыгына, шол меселәни башдан гечирип-гечирмәнине ве башга-да бирнәче себәплере баглы. Ибрахим(ас) мысалыны алып гөрелиң. Бир роваята гөрә, онуң өз азгын миллети оны янып дуран ода ташланларында, Җебраил (ас) Перишде гелип, ондан соранмыш: ''Саңа көмек герекми, сени алавдан халас эдейинми? '' Шонда Ибрахим (ас): ''Маңа Аллах көмек эдер, Ол гөрүп, билип дур'' диййәр. Бу ерде ол бизе Тевхыд дерсини берйәр. Аслында, Җебраил (ас) хем Аллахдан гелен пәк Перишде дәлми? Йөне Ибрахим(ас)ың калбында Тевхыд дереҗеси шейле бир бейик велин, хатда ол Аллах билен өз арасында җебраил(ас)ың хем болмагыны исләнок. Белки Аллах Тагала Юсуф(ас)ы хем шейле дереҗеде ыербиелемек исләндир. ене бир мысал гетирели: Расулуллах(сав)иң шейле бир хадиси бар: ''Эгер сиз Аллаха төвекгеллик этмеги башарсаңыз, онда гушларың гүнделик рызкыны гүнде тапышы ялы, сиз хем өз рызкыңызы тапарсыңыз.'' Аллаха бил багламаклык меселеси дийсең чылшырымлы ве кындыр. Оны диңе гүйчли иман ве Тевхыд дүшүнҗели мусулман берҗай эдип билер. Дүнъеви себәплери үндемән, долы Аллаха тевеккүл этмеклик хемме кишә башартмаз. Йөне адамда долы ынам болмалы, Аллахың гудратына шүбхе болмалы дәл.
43. Бир гүн патыша дийди: ''Дүйшүмде гөрйәрин, еди семиз сыгыр, булары еди аррык сыгыр иййәр ве еди яшыл бугдай сүмбүли билен еди саны гуран сүмбүл бар. Эй пыланылар, сиз дүйш ёруп билйән болсаңыз, маңа дүйшүми ёруп бериң.''
Кәбир дүйшлериң тәсири дийсең улы боляр. Олар аңсат унудылмаяр ве адамың хакыдасында иң овнук шекиллерине ченли галяр. Хер гүн шейле дүйшлер гөрмейән адам, калбы билен, бизиң гөз етирип билмейән дуйгуларымызың үсти билен шол гөрен дүйшүниң йөекей дәлдигини ве галыберсе, гелҗекки болҗак вакалардан хабар берйәндигини аңяр. Шонда ол өз янындан я-да шол ишден башы чыкяр дийип пикирленйәнлеринден шол дүйши ёруп башлаяр. Мүсүр патышасы хем шолар ялы дүйш гөрен болмалы. Ол деррев алымлар меҗлисини җемләп, гөрен дүйшүни ёрмакларыны ислейәр. Йөне патыша патыша боляр. Оны еңиллик билен алдап болмаяр. Ол өз дөврүниң акыллы-билимли адамсы. Үстесине-де, оны алдамагың яман нетиҗелери хем болуп билер. Шонуң үчин яланчылар горкярлар. Дүйш ёргудыны кәр эдиненлер болса, бир хили, бу дүйшүң мазмунына дүшүнмән галярлар. Нетиҗеде, хич ким дүйши ёруп билмейәр. Дүйшде нәме гөрендиги болса, аятда анык айдыляр.
44. Олар дийдилер: ''Бу дүйш диениң булам-буҗар (дүшнүксиз, дийсең чылшырымлы, булашык дүйшлердир). Биз бейле дүйшлериң ёргудыны билемизок.
Олар бу дүйшүң ёргудыны билмекден эҗиздилер. Дүйшлериң такык ёргудыны диңе Аллах Тагала билйәр ве Онуң шол укыбы берен пәк ве велий гуллары билип билйәрлер. Шол себәпли, патышаның даш-төверегиндәкилер шу җогабы бермели болярлар. Шонда көшкде ишләп йөрен патышаның шерапчысының ядына бирден Юсуф(ас) дүшйәр. Ол зынданда гөрен дүйшүни, Юсуф(ас)ың ёргудыны ве шол ёргудың догры болуп чыкышыны ядына саляр. Адамың тебигаты шейле, нәтҗек? Ол диңе өз бәхбидини алада эдйәр. Диңе Аллах үчин бир-бирлерини сөййән, мусулман доганлык хукугыны унутмадык адамлар бир-бирлерини алада эдерлер. Башга себәплере даянян сөйги ве достлук гатнашыклары ялан ве ичи бошдур. Шу аятдан хем шол нетиҗәни чыкарсаң боляр. Бошанында деррев Юсуф(ас)а берен вадасыны унудан зындан ёлдашының, шу вагт, өзүне бәхбитли боланда деррев оны ядына саляр. Арадан нәче йыл гечсе-де, инди утанман, Юсуф(ас)ың янына ылгап баряр.
45. Зындандан бошан шол ики кишиден дири галаны, энче вагтдан соң Юсуфы ядына салды ве: ''Мен сизе шу дүйшүң ёргудыны хабар берерин. Мени зындана гойбериң'' дийди.
46. Эй Юсуф, эй догручыл адам, бизе шу дүйшүң ёргудыны хабар бер: 'Еди семиз сыгыр еди саны аррык сыгыры иййәр ве еди гөгерен бугдайй сүмбүли, башга еди саны гуран бугдай сүмбүли' Мен умыт эдйәрин, ол адамлара җогап билен гайдып барарын, айдып бер, сениң гадрыңы билерлер.
Шол адам зындана бармага ругсат алып, Юсуф(ас)ың янына барып, патышаның дүйшүни тәзеден айдып берйәр. Догрусы, 'ёруп бер' дийип ялбаряр. Себәби, патышаның өңүне яланчы болуп чыкмак ислемейәрди. Юсуф(ас) Аллахың оңа совгат эден укыбы билен деррев дүйшүң дүйп манысына дүшүнйәр ве ёргудыны айдып берйәр. 47,48,49-нҗы аятлар шол дүйшүң Юсуф(ас) тарапындан эдилен ёргудыдыр.
47. Юсуф айтды: ''Еди йыл өңкүси ялы экин экиң, аз мукдарда ийҗегиңизи алып галаныңыздан башгасыны сүмүлинден айырман, амбарыңызда йыгнап гоюң.
48. Соңра онуң ызындан еди гурак йыл гелҗекдир ве өң йыгнап гоян азаҗык мукдардакы азыгыңыздан башгасыны түкетҗекдир.
49. Соңра шонуң ызындан бир йыл гелҗек, халк шол йыл гытчылыкдан халас болар, сыкып-сагар.
Шол дөвүрде ыкдысадыет билиминиң нә дереҗеде өсендигини билемизок, йөне Юсуф(ас) шол билимиң эсасыны бу ерде дүшүндирйәр. Дөвлет ыкдысадыетинде эртирки гүнүңи алада эдип, йөрите азык мейилнамасыны дүзмек шол дөвүрден галан болмагы мүмкин. Юсуф(ас) шоны амала ашыран илкинҗи адам болмагы мүмкин. Ыкдысадыет билиминиң дүйбүнде шу эсас бар: элдәки байлык=Совулан мукдар+Сүйшүринтгилер. Сүйшүрип гойлан байлыклар хем икә бөлүнйәр=Мая гоюмлар+Ел дегирилмейән байлыклар. Юсуф(ас)а гелҗекки йылларда болҗак вакалар аян болансоң, ол еди йыллап сүшүринтгилери артдыряр ве совалгалары гысяр. Себәби, индики еди йылың ичинде ачлыгың ве гытчылыгың болҗагыны билйәрди. Гытчылык йылларында болса, белки тарыхда илкинҗи болуп, 'карточка' системасыны ёла гоян болмагы мүмкин. Ягны азыклар еди йыла хем етер ялы, хер адам башына азык харытларының белли йыллык мукдарыны кесгитледи. Бу Мүсүр дөвлети үчин улы абрай болды. Себәби, олар диңе өз миллетини ачлыкдан халас этмән, даш-төверегиндәки дөвлетлере хем көмек этди. Эгер Юсуф(ас) Аллахың изни билен өңүнден шу чәрәни гөрмедик болсады, еди йылың ичинде Мүсүр халкы гырылып гутарҗакды. Шу гүне ченли хер бир дөвлет сөвеш, тебигы апатлар, гураклык ве башга болуп биләйҗек хадысалара гаршы хемише тайярлык гөрйәрлер. Йөрите амбарларда азык харытларыны топлап гойярлар. Шол дөвүрде хем дөвлетиң ве миллетиң гүйч-абрайы онуң ыкдысады кувватына баглыды. Гөршүңиз ялы, Юсуф(ас)ың уссат ёлбашчылыгында юрт өсди ве дийсең галкынды. Даш-төверекдәки дөвлетлериң арасында-да абрайы ёкары галды. Бу бир дөвлетиң улы бир урушдан еңиҗи чыкмагы билен дес-дең вакады.
48 ве 49-нҗы аятларда дүшүнмез ялы зат ёк. Гелеҗеги билмек диңе Аллаха махсусдыр. Адамзат нәче өңүнден алада этсе-де, билимде өссе-де, не тебигы меселелерде, не-де җемгыет хадысаларында гелеҗеги гөрүп билмейәр. Мысал хөкмүнде, бүтин дүнйәниң өңүнде өвүнип: ''Биз гүйчли энҗамлар ойлап тапдык, инди биз ер титремәниң вагтыны кесгитләп билйәрис'' диен япон алымларыны гөркезип билерис. 1995-нҗи йылда шол юртда болан ер титремеси ене-де бир гезек адамзадың нә дереҗе эҗиздигини гөркезди. Җемгыет меселелеринде адамзадың гелеҗеги билмейәндигине болса, Совет хөкүметиниң даргайышыны мысал гетирип билерис. Соңкы гүнүне ченли бирнәче адам шоны пикирине-де гетирип биленокды. адамзадың текепбирленме хәсиетиниң бардыгыны Аллах Тагала Кур'аның бирнәче аятында айдып гечйәр.
50. Хөкүмдар: ''Оны маңа гетириң'' дийди. Иберен адамсы Юсуфың янына геленде, Юсуф айтды: ''Хөкүмдарың янына бар ве сора: 'Еллерини кесен ол аялларың ягдайы нәмеди?' Шүбхесиз, мениң Раббым оларың хилелерини хакы билен билйәндир.''
Элбетде Юсуф(ас)ың ёргуды догры болансоң, хөкүмдарың калбына җай болды ве ол деррев Юсуф(ас)ы янына чагырмак үчин йөрите адамсыны угратды.хакыкатдан хем кә вагт зынданларда бүтин юрды доландырып билҗек дереҗеде акыллы ве укыплы адамлар душ гелйәр. Көпленч, олар Юсуф(ас) ялы өз ынанч ве пикрлери үчин җеза чекйәрлер. Юсуф(ас) дийсең акылы-пайхаслы ве өзүниң дереҗесини билйән бейик шахсыетди. Ол 'Оны бошадып гетириң' дийленде, деррев ылгап хөкүмдарың янына бармак билен болмады. Ол өз ынанҗы, ар-намысы, дүшүнҗеси үчин отырды. Онуң үчин шол затлар азатлыгындан гымматлыды. Шонуң үчин ол өзүне атылан төхметден пәкленмек ислейәрди ве адалатың ерине етирилмеги үчин аялларың тапылып, ишиң дерңелмегини ислейәрди. Ол илки билен му'мин-мусулманды, соңра болса Аллахың Пыгамбериди. Шонуң үчин онуң шахсыети пәк болмалыды. Гой, илки билен хөкүмдар онуң нәхак ере зындана ташланандыгына гөз етирсин, соңра онуң билен гүрлешсин. Эмма хөкүмдар адалатлы болмаса, шол ягдайда хем Аллах Тагала хемме зады гөрүп-билип дурандыр. Бу дүнйәде адалат берҗай эдилмесе, ахыретде хөкман ерине барар. Себәби, Аллах Тагала хемме зады билиҗи, эшидиҗи, гөрүҗи ве иң адылдыр. Зынданда бирнәче адаларың сүлчи, казы ве ш.м. ''адамың ыкбалыны чөзйәнлериң'' җенаятың себәбине долы гөз етирмәндиги, дүшүнмәндиги үчин нәхак җеза чекйәндигине көп душ гелйәрис. Себәби, адам хемме зады гөрүп, билип, гөз етирип, дүшүнип билмейәр. Хатда Расулуллах(сав) бир хадисында айдяр: ''мен бр меселә казылык эденимде, бир тарапың хас диле чепер боландыгы я-да хас ынандырыҗы делиллер гетирендиги себәпли, ялңыш хөкүм чыкармагым мүмкин. Йөне Аллах Тагала ахыретде хемме зады адалатлы чөзер, мени алдасаңыз хем.'' Ягны дүнйәдәки казылар диңе гөрүнйән себәплере гөрә хөкүм чыкарярлар. Эмма Аллах Тагала гөзе гөрүнмейән ве яшырылан хакыкатлары хем билйәр. Билгешлейин эдилйән (казыет тарапындан я-да башгалар) яманлыклар болса, ондан хем көп дш гелйәр. Хөкүмдар Юсуф(ас)ың бу талабына гең галса-да, башга чәреси болмансоң, меселәни дерңәп башлаяр.
51. Хөкүмдар олара: ''Сиз шол вагт Юсуфың небсинден мырат алмак исләниңизде, сизиң ягдайыңыз нәмеди?'' дийди. Олар: - Тоба! – дийдилер. – Биз онда хич хили яманлык гөрмедик. – Везириң аялы болса: - Ынха инди хакыкат ачыга чыкды. Онуң небсинден мен кейп алмак иседим. Ол болса, шек-шүбхесиз, догручтыллардандыр. – дийди.
Хөкүмдар дерңеве башлады. Бирнәче йыл мундан өң Юсуф(ас)ың зындана ташланмагына себәп болан азгын аялларың йыгнанышыгына гатнашан хемме аялары, шол санда везириң аялыны хем йыгнады ве җикме-җик сорага башлады: ''Нәме үчин Юсуфа азар бердиңиз, максадыңыз нәмеди? Юсуфың өзүнде бир азгынлык мейли бардымы? Онда гүнә бардымы?'' Хөкүмдарың өңүнде бу азгынларың ялан сөзлемәге гурбаты чатмады, олар догрусыны айтмалы болдулар. ''Ёк, Аллаха касам болсун, биз онуң гүнәсини, яманлыгыны, азгынлыга мейлини билмейәрис, гөрмедик'' дийдилер. Везириң аялы болса, йыллар геченсоң, өз гүнәсини боюн алды. Ол өзүниң Юсуф(ас)а аык болуп, оны аздырҗак боланыны айтды. Йөне Юсуф(ас)ың пәклигини хем тассыклады. Нәче аздырмак ислесе-де, онуң иманыны, ар-намысыны сакландыгыны ве гүнә иш этмәге дерек, зынданы сайлап аландыгыны айтды. Шейлелик билен, дерңевиң нетиҗесинде Юсуф(ас)ың гүнәсиздиги ве нәхак ере, башгаларың небси арзувына оюнҗак болмак ислемәндиги үчин йылларыны зынданда гечирендиги аян хеммелере болды. Юсуф(ас)ың пәклиги ве аҗап шахсыети хеммелери хайран эдип, онуң абрайыны ёкары гөтерди. Хакыкат йүзе чыкды, гич болса-да, хемме сырлар әшгәр болды. Шу дөвүрде шейле адамлар галдымыка? Шахсыетлер овнады, догручыллык, тутанерлилик, ынамдарлык, дурнуклылык, адалатың үстүнлигине ынам, Аллах Тагала төвекгеллик ялы хәсиетлер йитип гитди. Оларың ерине, хатда мусулман адамларда хем бир пикирден башга пикире үйтгәп дурмак, говшаклык, эҗизлик, горкаклык, дүнйә ныгматларына болан сөйги, яранҗаңлык, гүйчлиниң тарапыны чалмак ялы пис хәсиетлер пейда болды.
52. Юсуф: ''Мениң шейле этмегим шу себәплидир: Мен везириң ёк вагты оңа дөнүклик этмәндигими ве Аллахың дөнүклериң дузакларыны хич вагт баша бардырмаяндыгыны гөркезмек (сизе субутламак) үчинди'' дийди.
Адамларда шейле сораг дөрәп билер: 'Юсуф, сени хөкүмдар бошатҗак боляр. Нәзленмәң, көнәни агдарып дурмаң нәме? Болҗак зат болупдыр-а!' Йөне Юсуф(ас) Пыгамберди ве онуң хас чуң ве пайхаслы максатлары барды. Биринҗиден, ол өзүне ягшылык эден адама нәшүкүрлик эдип, иен нанына дөнүклик этмейәндигини хеммелере гөркезмек үчин. Ол пәк ве бейик шахсыетди, бейле пес дереҗә дүшүп билҗек дәлди. Шу гүнки адамлар ялы, йыллар бойы өзүне ягшылык эден адамы бир сагадың ичинде өз бәхбиди үчин гаралап я-да башга яманлык эдип, я-да унудып билҗек дәлди. Бу ынсан дереҗесине гелишмейән ахлакды. Юсуф(ас) болса, адамкәрчилигиң иң белент ахлагына эе болан адамды. Себәби, ол Аллахың тербиелән Пыгамбери болуп, адамлара хемметараплайын нусга болуп, олары хак дине чагырмак үчин иберилипди. Икинҗиден болса, адамлара Аллахың бейиклигини гөркезмек үчин. Ягны Аллахың иру-гич Өз гаршысына гидип, гүнәлере чүмен адамларың уссатлык билен гурнан хилелерини әшгәр эдйәндигини билдирмекди. Себәби, Юсуф(ас) шунча йыл бойы зынданда отурса хем, Аллахың адалатыны дикелдип, нәхаклык ве азгынлык эденлериң дузагыны әшгәр эдип, олары масгара-рысвай этҗекдигине хемише берк ынанярды ве бирҗик хем умытсызлыга дүшмәнди. Аслында, диңе өз меселесине дегишли болуп гөрүнйән бу йөнекейҗе сөзлерде хер бир Аллаха ынанян адам үчин әгирт улы ыбратлар ве дерслер бардыр. Азгынлар хич вагт берк мусулманы еңип билмезлер, дузак гурнасалар хем, зындана ташласалар хем. Себәби, му'минлериң Аллаха болан ынанҗы бардыр. еңиш ве үстүнлик, кә вагт гиҗә галян ялы гөрүнсе-де, хемише Аллах тарапдарларыныңкыдыр. Таквалык, сабыр, тутанерлилик ве төвекгеллик-умыт ялы хәсиетлер хемише му'минлере еңиш гетирйәндир. Ахлак пәклиги болса, хемише му'миниң иң гүйчли ярагыдыр. Себәби, Аллаха оны голайлашдырян, Онуң ярдам ве голдавына себәп болян эсасы зат ахлак гөзеллигидир. Бизиң бу затлара аклымыз чатмаяр, йөне кәбир затлардан азаҗык нетиҗе чыкарып билйәрис. Хеләк болан ковумларың көпүсинде ахлак песлиги ве азгын хәсиетлер барды. Эркеклериң эркеклере янашян Лут ковмуны алың, ёлларда гаракчылык эдйән Семуд ковмуны алың, терезиде адамлары алдаян Ад ковмуны алың я-да бир халкы өзүне гул эдип, эркеклерини өлдүрип, аялларыны ишледйән Фир'авн ковмуны алың...
Ахлак гөзеллигинде болса, Аллахың рахмет, берекет ве ярдам сырлары бардыр. Йөне биз бу затларың сырларына дүшүнип билемизок, янгы физики бабатда бу затларың арасындакы гатнашыгың болуп гечиши бизиң үчин энтек сыр болуп галяр. Гөзел ахлак, адамкәрчилик болмаса, хич вагт адамлары дине хем чекип билмерсиңиз. Себәби, адамлар сениң геплейән гепиңе аз үнс берйәрлер, эсасы сениң өзүңи алып барышыңа, даш-төверегиңдәкилер билен болан гатнашыгыңа середйәрлер. Дин үчин ыхлас эдйән мусулманлар үчин, хакыкатдан хем бу аятларда ене-де бирнәче дерслер бар. Элбетде, Юсуф(ас)да бу белент ахлак дереҗеси, ылым-пайхас бир гүнде пейда болмады. Бу онуң зындандакы сабыр, умыт, таквалылык ве төвекгеллигиниң нетиҗесидир. Өзүңде Аллаха тарап ыхлас болмаса, Ол хем саңа гуҗак ачмаз. Шонуң үчин му'минлер зындана, өзара 'Медресе', хас догрусы 'Юсуф медресеси' диййәрлер.
53. Мен небсими акламаярын, себәби, Раббымың рахмет эденинден башга небис аша дереҗеде яманлыгы буюряр. Шүбхесиз, Раббым көп багышлайҗыдыр, көп мерхемет эдйәндир'' дийди.
Юсуф(ас) гүнә ише гаршы сабыр эдип, сакланып билишиниң, зынданда нәшүкүрлик ве нәумытлык этмән, таквалылыгыны ве ылахы ахлагыны горап-саклап билишиниң диңе екетәк Аллахың ярдамы билен боландыгыны айдяр. Онуң ярдамы болмаса, өзүниң эҗиздигини беян эдйәр. Небис дийилйән зат хер бир адамда боляр. Мусулман болсун, капыр болсун, хеммелере яманлыгы буюряр. Кәбир мусулманлар өз үстүнликлери себәпли, өзлери хем дуйман, шейтаның шу дузагына дүшйәрлер ве өзлерини кемсиз-гүнәсиз, кәмил адамлар хөкмүнде дуюп башлаярлар. Юваш-ювашдан шол кесел текепбирлиге өврүлйәр. Юсуф(ас) болса, өз үстүнликлериниң Аллахдандыгыны бир хем унутмаяр. Ол өзүниң хем адамдыгыны, онда хем небсиң бардыгыны, оңа хем небсиниң вагтал-вагтал вас-васа берйәндигини айдяр. Ол өзүни белент мертебә галдырып, адамлары хайран этмек максадының ёкдугыны айдяр. Себәби, хич вагт амалларыны адам үчин этмейәр, диңе Аллахың разылыгы үчин. Ол өз үстүнлигиниң диңе Аллахың оңа мерхемети себәплидигини айдып, Оңа шүкүр эдйәр. Аслында хем шүкүр Пыгамберлериң иң эсасы хәсиетидир. Расулуллах(сав) Меккәни боюн эгдирип, әгирт улы мусулман гошун билен шәхере гиренде, дүесиниң үстүнде сеҗде эдип гирйәр, ханлар ве басып алыҗылар ялы текепбирленип дәл. Себәби, Мухаммед (сав) бу еңишиң диңе Аллахың ярдамы билен боландыгыны билип, шүкүр эдйәр. Шол гөзел ахлак бизде-де болсады, элбетде мусулман умматы шу гүнки ягдая дүшмезди. Биз, мусулман дагватчылар, адамлара нусга болуп билемизок. Шонуң үчин илки билен өзүмизи дүзетмекден башламалы. Хөкүмдар Юсуф(ас)ың бейик шахсыетдигине гөз етирйәр ве деррев оны янына чагырмаклыгы буюряр.
54. Хөкүмдар дийди: ''Гетириң маңа оны, өзүме хусусы бабатда яныма алайын'' Онуң билен геплешип, хөкүмдар айтды: ''Шүбхесиз, бу гүн сен янымызда белент дереҗе эеси ве ынамдар адамсың.''
Хөкүмдар шейле тәсин җогаплар берен адам билен өзи гүррүңдеш болмак иследи. Онуң билен гүрлешенден соңра хөкүмдар хем онуң дийсең белент дереҗели ахлак эеси боландыгына ве иң эсасы зат: ынамдар боландыгына гөз етирди. Шу дөвүрде болшы ялы, шол дөвүрде-де ынамдар адам дийсең азды. Җемгыет хемише ынамдар адамларың үстүнде дуряр. Шоларың саны нәче көп болса, дөвлет ве миллет хем шол дереҗе гүйчли боляр. Хөкүмдар акыллы ве өңден гөрүҗи адам болансоң, муңа говы дүшүнйәрди ве Юсуф(ас) ялы адам тапмаҗакдыгыны билйәрди. Шол себәпли, онуң дини башга болса-да, оны өз янына голайлашдырды. Шу гүн хем капырлар ынамдар адамлары өз фирмаларының, эдараларының башына гечирйәрлер.
55. Юсуф айтды: ''Мени Мүсүр хазыналарының башына гечир. Себәби, мен оны говы горап, говы билерин.''
Юсуф(ас) өвгүлер ве оңа гойлан хормат билен чәкленмейәр, адамлары алада этмәге довам эдйәр. Ол диңе дүйшүң ёргудыны айдып, бир гыра чекилмеди. Ол хөкүмдардан хут онуң өзүне шол гытлык йылларына тайярланмак үчин бүтин Мүсүр юрдуның малие ве хазыналар ёлбашчылыгының берилмегини талап этди. Себәби, дүйшүң ёргудыны эден хем өзи, җогапкәрчилигини хем соңуна ченли өзи алып барҗакды. Хөкүмдар, элбетде онуң сөзүни ики гайталатман, оны шол везипә белледи. Бу хем адамкәрчилигиң аңрыбашы бир гөрнүшидир. Себәби, диңе өзүни алада эдйән адам говы адам дәлдир ве Аллах хем оны халамаз. Гынансак-да, шу гүн бир энтек мусулманлар Аллахың парзларына гарамаздан, диңе өзлерини билйәрлер. ''Маңа дегмеселер боляр'' дүшүнҗеси билен җемагат, миллет, уммат рухуны өлдүрйәрлер. Шейлелик билен, шейтан ве достларына ярдам берйәрлер. Мусулман адам хич вагт өзүни шолар ялы алып бармалы дәл. ''Гоңшусы ач вагты, өзи док ятан адам бизден дәлдир'' хадисы хем шоңа ышарат эдйәр. Башга бир хадисда болса, Расулуллах(сав) айдяр: ''Мусулманларың ишлери билен гызыкланмаян бизден дәлдир.'' Шу хадисларың өзлери хем Ислам дүшүнҗесини етерлик дереҗеде айдыңладяр.
56. Ве шейдип, Юсуфы шол топракда ерлешдирдик. Ниресинде ислесе хөкүм сүрйәрди. Биз рахметимизи исләнимизе несип эдерис ве ягшылык эденлериң согап-сылагыны зая (бидерек) этмерис.
Шейлелик билен, Юсуф(ас) Мүсүрде иң гүйчли везир болды, бүтин ички ишлер инди онуң элиндеди. Аллах Тагала сабыр эден гулуна, таква адама ,ине шейле ныгматлар эчилип, бу дүнйәде рахмет ве берекет берйәр. Хич бир эдилен ягшы амал, кичи болсун, улы болсун Аллахың назарындан гизлин галмаяр. Аллах Тагала тагала шу дүнйәде шол согап амал саясында адамы бирнәче бела-бетерлерден гораяр, гарашылмадык ерлерден рызк-берекет берйәр. Кәвагт адам шол ишлере дүшүнмейәр, шейтан болса, адамы ягшы ишлерден алып галмак үчин вас-васа берйәр: 'Нәме этҗек, илден үйтгешик болҗак болуп? Сенден ылымлырак адамлар хем шейле ишлер эденок, шу затлар саңа нәмә герек? Саңа хич хили пейда ве бәхбиди ёк ахырын!' Диңе Аллаха ве Ахырет гүнүне берк ынанян, таква, ыхласлы гуллар бу вас-васалара алданман, амалыны песелтмән, гайта юваш-юваш артдырар ве кәмил му'мин дереҗесине етер. Юсуф(ас) хем шол пәк гулларың бириди.
57. Ве элбетде, ахырет дереҗеси (согабы) хас хайырлы. Йөне диңе иман эдип, таква ёлуны тутанлар үчин.
Йөне дүнйә берекети ве ныгматларындан башга, өзүни ыхлас билен Аллах ёлуна багыш эден адамлара ахыретде хас хем улы согап-ныгматлар гарашяр. Җеннет ныгматлары хич вагт дүнйәдәки леззетлер билен дең болмаз. Йөне бу ныгматлар диңе йүрекден иман эденлер үчинди. Иман, аят ве хадисларда айдылмагына гөрә, гуры сөзлерден ыбарат дәлдир. Сеййид Кутуб (рахымахуллах) өз тефсиринде иманы гүле меңзедйәр, ягшы, согап ишлери болса, шол гүлүң гөзел ысына меңзедйәр. Ягны бир ерде гүл бар болса, шол ерден гүлүң ысы хем гелмели. Эгер гүлүң ысы ёк болса, онда гүлүң өзи ёкдур. Иманың бар еринде-де согап ишлер ве амаллар болмалы. Эгер шолар ёк болса, имандан шүбхе эдилйәр. Себәби, Аллаха, ахырете, кыямата, габыр азабына ынанян адам хөкман бу дүнйәде согап ишлер эдип, ахырете тайярлыгыны гөрүп башлар. Таква ёлы, элбетде кын ве чылшырымлыдыр. Йөне диңе шолар үчин ахыретде ныгматлар бардыр ве диңе шолар кыяматда өзлерини аркайын дуярлар. Юсуф(ас) бирнәче йыл көсененден соңра, Аллахың гудраты билен иң ёкары дереҗелере чыкды. Юсуф сурасының Меккеде индерилендигини ятласак, бу сураның чуң маныларының бирине дүшүнмек хас хем аңсатлашяр. Мекке дөврүнде Мухаммед(сав)е ве мусулманлара төхмет атярдылар, эзъет-сүтем эдйәрдилер. Ягны шол дөврүң му'минлери үчин Мекке зындандан хем бетерди. Бу сурадакы Юсуф(ас)ың ягдайы билен Меккели мусулманлары бир-бирине меңзетме барды. Сураның манысы: такваңы, иманыңы, мусулман ахлагыңы ниред болсаң-да горасаң, сабыр этсең, иру-гич Аллахың ярдамы, адалаты гелер ве ахыретде болса, оңа аңсат хасапдан гечмек ве Җеннет ныгматларына говушмак бардыр. Мусулман шахсыет бир зада берк дүшүнмели, дүнйәдәки үстүнлик Аллахың элинде, Ол оны Өз пайхасы ве ылмы билен исләнине берер, йөне нәбелли (аклымызың этмейән) себәплер билен бизе бермән хем билер. Му'мин бендә галян зат болса, диңе Аллаха берк ынанмаклык ве Онуң буйругы боюнча яшамакдыр.