بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِِ

Hikmetler ummanyndan:

Abdulla bin Mas'ud (r.a.) aýdypdyr: «Dört sany zat kalby garaldýar: 1) garynyňy nämeden (nähili) doldurýandygyňa biparhlyk; 2) zalymlar bilen dostlarça söhbetdeşlik; 3) geçen günäleriňi ýatdan çykarmaklyk; 4) uly arzuwlara umytlylyk. Dört sany zat bolsa kalby ýagtylandyrýar: 1) iýmit haramdyr gorkusy sebäpli garny açlyk; 2) takwalar bilen gatnaşmaklyk; 3) geçen günäleriňi ýatlamak; 4) arzuwlara umytlaryňy çäklendirmek».

Başy » Кuran » ЮСУФ СУРАСЫНЫҢ ТЕФСИРИ » ДӨРДҮНҖИ БӨЛҮМ ЮСУФ(АС)ЫҢ ДОГАНЛАРЫ БИЛЕН ДУШУШМАГЫ (Юсуф сурасының 50-100. аятлары)

Бу ерде Аллах Тагаланың Юсуф(ас)а берен үчүнҗи сынагы, ягны зындан сынагы тамамланяр. Шу сурадан кәбир алымлар шейле нетиҗе чыкарярлар: адам үчин үч саны эсасы сынаг бардыр: 1)Якынларың дөнүклиги ве гарыплык, 2)Шехвет ве азгынлык (меслик), 3)Зындан. Шу үч сынагдан иманыны ве мусулман ахлагыны йитирмән гечип билен адама Аллахың рахмети ве ныгматлары гарашяндыр. Инди Юсуф(ас)а башга вакалар гарашярды, ягны оңа яманлык эден адамлар билен душушмак ве Аллахың говы гөрйән башга гөзел хәсиетлерини гөркезип, нусгавы адамкәрчилигини гөркезмек. Сураның бу бөлегинде хем бирнәче ыбратлар бардыр. Йөне Кур'ан хеммелере өз сырларыны ачмаяр. Оңа дүшүнмеклик адамың таква дереҗеси билен багланышыклыдыр. Онсоңам хемме адам өз дуйгы ве дүшүнҗелерини галам ве сөз билен гөркезип, башга адама гечирип билмейәр. Шол себәпли, бир сураны ики адам окаса, оларың бири көп зада дүшүнсе, бири аз зада дүшүнйәр. Я-да бир йыл мундан овал шол бир сураны окан болсаң хем, бир йыл соң оканыңда көп зада дүшүнмән билерсиң.

58. Бир хем, Юсуфың доганлары чыкып гелдилер, янына гирдилер. Ол деррев олары танады, олар болса, оны танамадылар.

Юсуф(ас)ың айдан гытлык йыллары етип гелди. Бу Кур'ан дилиниң ене бир тәсин гудратларының бири. Кыссаларда ызыгидерлилик болман билер, 7-8 йылда болуп гечен затлар айдылман билер. Себәби, Кур'ан тарых ве эдебият китабы дәлдир. Ол деңи-тайы болмадык бейик ылахы китапдыр. Ол деррев эсасы меселә гечйәр. Ине бу сурада-да Юсуф(ас)ың җикме-җик шол йылларда нәме ишләндиги язылмаяр. Гөни онуң доганларының янына гелен вагтындан башланяр. Өң хем айдышымыз ялы, гытлык ве гураклык Мүсүриң даш-төверегиндәки юртлара-да дегйәр. Шол себәпли, гоңшы юртлардан хем адамлар гелип, Мүсүриң хөкүметинден көмек сораярдылар. Кен'ан юрдундан Якуб(ас)ың он оглы хем азык алмак үчин Мүсүре гелдилер. Юсуф(ас) хер гелен эркек адама бир пай берйәрди ве пайланышыга хут өзи гөзегчилик эдйәрди. Доганлары онуң янына гиренинден, ол олары деррев танады. Танамаз ялымы? Онуң башына гелен шунча бетбагтчылыга, айралыга, зындана дүшмегине шулар баш себәп болмадылармы нәме? Эмма олар оны танамадылар. Себәби, башдан гечирен агыр йыллары ве яшының улалышмагы онуң дашкы кешбини үйтгедипди. Онсоңам, өз инилериниң Мүсүриң везири болуп чыкҗагыны олар ятса-турса ойына хем гетирмейәрдилер.

59. Хачан-да олар хемме тайярлыклары (азык-йүклери) билен йүклененлеринде, Юсуф олара: ''Маңа атаңыз бир ене бир доганыңызы гетириң. Гөрйәрсиңиз ахырын, мен (адам башына пай берйәрин) өлчеги догры өлчейәрин ве мен мыхмансөерлериң иң говусыдырын.

Юсуф(ас)ың агаларының арасында онуң ата-енеси бир иниси Бунямин ёкды. Шонуң үчин ол доганларына азык йүклерини беренден соң: ''Шол иниңизи хем гетирсеңиз, бир пай көпрәк аларсыңыз'' дийип, олардан индики гезек оны гетирмеклерини талап этди. Ол олара гөзи: ''Мен сизиң гуя ташлан җигиңиз, Юсуф'' дийип билерди. Олары җезаландырып билерди. Йөне Юсуф(ас)ың Аллахың оңа багыш эден Пыгамберлик ылым-пайхасы билен өзболушлы бир пикири барды. Ол адам психологиясыны дийсең говы билйәрди. Адамың өз ялңышына дүшүнмегиниң, башгасына эден яманлыгының аңрысына этмегиниң бирнәче усулы бардыр. Шонуң иң аңсат усулы, адама дилден айтмак. Йөне адам ол сөзлериң манысына дүшүнмән билер я-да дүшүнсе-де, еңил гарап билер. Эмма Юсуф(ас) тербийәниң ве өвредиҗилигиң иң тәсирли усулыны уланмак ислейәрди. Кыссаның довамыны гөрелиң:

60. Эгер оны маңа гетирмесеңиз, инди сизе мениң янымда ер ёк ве маңа голайлашмаң'' дийди.

61. Олар айтдылар: ''Биз какасындан оны гетирмек үчин ругсат алмага чалышарыс ве гетирерис.''

Юсуф(ас) өз талабыны хас хем беркитди ве хөкманы суратда онуң гетирилмегини иследи. Доганлары болса, алҗырадылар. Олар җигилерини бу ере гетирмегиң нәхили кын болҗагыны билйәрдилер. Себәби, Якуб(ас) Юсуфы хиле билен йитиренлеринден соңра, олара инди ынанмаярды ве Бунямини өз янындан хич ере гойбермейәрди. Йөне Мүсүр везириниң өзүниңкиде берк дураныны гөрүп: 'Элимизден геленини эдерис' дийип сөз бердилер. Олар везириң җигилериниң гетирилмегини шейле ыхлас билен талап эдишине гең галсалар хем галандырлар велин, йөне кән әхмиет бермедилер. Себәби, бу акыллы ве абрайлы адамың пикиринде нәме бардыгыны билип болмаярды. 'Хөкүмдар адамдыр, этҗеги келлесинде. Биз нә билели?' дийип пикир эдип, әхмиет бермедик боларлы.

62.   Юсуф өз гулларына айтды: ''Пайыны йүклериниң ичине салың, белки машгалаларына гайдып баранларында дүшүнерлер, белки ене-де гелерлер.

Юсуф(ас) өңден гөрүҗи адамды. Ол Якуб (ас) билен огулларының арасында болҗак гүррүңи өңүнден билйән ялыды. Шонуң үчин онуң ругсат бермеги ве ынанмагы үчин йүклерине Буняминиң пайыны (ене бир адамлык) билдирмән гошдурып гойберди. Соң өзлери билер я-да онуң сахылыгына хайран галып, ене гелерлер дийди.

63.   Шейдип, олар хачан-да какаларының янына гайдып баранларында: ''Эй какамыз, бизден бир пай кемелдилди. Шу сапар җигимизи хем бизиң билен биле уграт. Шейдип, биз долы мукдарда азык алалың. Хер нәхили боланда-да, биз оны горарыс'' дийдилер.

Олар өз юртларына гайдып баранларында, хемме болуп гечен затлары какаларына гүррүң бердилер ве индики гиденлеринде Бунямини хем гойбермеги үчин оңа ялбарып башладылар. Эсасы өңе сүрйән делиллери хем, долы азык алып билмекликди. Ачлык ве гытлыгы гөз өңүнде тутсак, бу дийсең ынандырыҗы ве гүйчли себәпди. Олар Юсуф(ас)а дөнүклик эдендиклери себәпли, өзлерини мүйнли дуйярдылар ве шонуң үчин: ''Биз оны горап сакларыс'' дийип гошманы хем унутмадылар. Олара бу сөзи айтмак, какаларыны ырмак кын хем болса, башга алач ёкды.

64.   Якуб айтды: 'Хей мен оны сизе ынанарынмы, мундан озал бир доганыны ынанышым ялы (ынанып не гүн гөрдүм)? Иң говы гораҗак хем Аллахдыр ве Ол мерхемет эдйәнлериң хем иң Мерхеметлисидир'' дийди.

Якуб(ас) олара элбетде 'Ёк' дийди. Олар шейле болҗагыны өңүнден билйәрдилер. Якуб (ас) олара деррев Юсуфы ынанышыны ве онуң йитип гидишини ятладяр. Йөне Якуб(ас) шол бада Аллахы зикр этмеги хем унутмады. Себәби, ол Аллахың сөйгүли Пыгамберлеринден бириди. 'Элбетде, мен Бунямини нәче горап сакласам хем, нетиҗеде Бейик болан Аллахдыр. Онуң өзи иң говы горайыҗы. Онуң өзи гораймаса.' Йөне Юсуф(ас)ың доганлары хем өз максатларындан дәнҗеге меңземейәрдилер.

65.   Шейле дийип дуркалар, халта-чувалларыны ачанларында, пайларының өзлерине гайтарыландыгыны гөрдүлер. ''Эй какамыз, башга нәме герек? Ине пайымыз хем бизе гайтарылыпдыр. Биз гидип, ене-де азык гетирерис. Доганларымызы хем (горарыс) долы үпҗүн эдерис, хем бир дүе йүки артык аларыс. Бу аз зат дәлдир'' дийдилер.

Олар йүклерини дүшүрип башладылар ве гөрселер, олара герегинден бир пай көп гойлупдыр, ягны Буняминиң хем пайы гойлупдыр. Олар инди шоны хем өңе сүрүп, тәзеден какаларының дашына гечдилер. ''Ене бир гезек гитсек, Бунямини хем алып гитсек, ене-де азык гетирерис'' дийдилер. Шол дөвүрде Якуб(ас)ың дөрт аялы  бар экени. Огулларының хем аяллары ве чагалары барды. Хеммеси билеликде яшаярдылар ве эклемели адам санлары дийсең көпди. Якуб(ас)а айдара сөз галмады, ол ене Аллаха бил багламалы болды.

66.   Якуб айтды: 'Ёк, мүмкин дәл, оны сиз билен уградып билҗек дәл, тә хеммәңиз үйшүп, оны хөкман ызына гетирҗегиңизе Аллахдан касам эдйәнчәңиз' дийди. Хачан-да олар касам иченлеринде, ол айтды: 'Аллах айдан сөзлериңизе векилдир.'

Якуб(ас) олардан касам бермеклерини талап этди ве Аллаха тевеккүл этди. Онуң башга алаҗы ёкды. Ол Бунямини өз янындан айырман сакласа-да, Аллахдан гелҗек зады саклап болмаҗакдыгына дүшүнйәрди. Он доган он ерден касам этдилер ве Бунямин инди доганлары билен Мүсүре гитмели болды. Йөне Якуб (ас) Аллаха тевеккүл этсе-де, илки билен элинден геленини этмелидигине билйәрди. Тевеккүл, 'Аллах бардыр' дийип, хич зат этмән отурмак дәлдир. Бу ялталык, ыхлассызлык ве гелеңсизлик боляр. Хакыкы му'мин элде барыны этмели, хемме тайярлыклары гөрмели, диңе аклының ве гүйҗүниң этмейән задыны Аллаха табшырмалы. Шонуң үчин Якуб (ас) огулларына несихат этди:

 

67.   Якуб айтды: 'Эй огулларым, Мүсүриң шәхерине гирениңизде, хеммәңиз бир гапыдан гирмәң, көп гапылардан (айры-айры) гириң. Йөне мен нәме этсем хем, сизден хич бир меселеде Аллахың такдырыны гайтарып билмерин. Хөкүм диңе Аллахыңкыдыр. Мен Оңа тевеккүл этдим ве хемме тевеккүл кылыҗылар Оңа тевеккүл эдйәндирлер (диңе Оңа тевеккүл эдилмели).

Шол дөвүр ховплы дөвүрди. Гаракчылар, талаңчылар етикди. Шонуң үчин Якуб (ас) олара айдяр: 'Эгер бир топар атлы-яраглы болуп, шәхериң дервезесинден гирсеңиз, сизи душман хасаплап билерлер, адамлар гөриплик эдерлер, геп-гүррүң эдерлер, гөз дэгер ве ш.м.' Шонуң үчин сересап болсаң ве гелҗек ховпуң өңүни алсаң говы болҗакды. Якуб (ас) галан меселелерде Аллаха тевеккүл этди, себәби, мундан аңрыда болҗак затларда онуң элинден гелҗек зат ёкды. Шонуң үчин ол Бунямини хем, хемме огулларыны хем, оларың саг-аман доланып гелмеклерини хем долы Аллаха ынанып, бил баглады. Тевеккүл Аллаха иманың иң айдың гөрнүшидир, оны хеммелер башармаз. Диңе берк иманлы адам онуң нәмедигине дүшүнип билер. Йүреги, аңы, рухы билен адам нәче Аллаха тевеккүл этсе, шонча Аллах онуң тевеккүлүне җогап берер.

68.   Хачан-да какаларының буйран еринден гиренлеринде, шол херекетлери Аллахың такдырындан хич зат совмаярды. Диңе Якубың ислегини ерине етирди. Шүбхесиз, ол ылым эесиди. Себәби, Биз оңа тәлим берипдик. Эмма адамларың көпүси биленоклар.

Ягны Аллахың такдырыны хич бир зат совуп-гайтарып билмейәр. Якуб (ас) алымды. Себәби, Аллах Тагала оңа Өз тербиесини берипди. Бу ерде Аллах Тагала айдяр: 'Адам хер нәме этсе-де, Аллахдан гелен такдырындан гутулып билмез. Шонуң үчин элиңден геленини этсең хем, соңунда Аллаха бил багламалы, Оңа даянмалы ве шол ишиң угруна болмагы үчин Аллахдан ярдам дилемели. Себәби, бир ишиң баша бармагы үчин бизиң билмейән, диңе Аллахың билйән бирнәче себәплери герек ве шол себәплериң дүйбүниң хеммеси Аллахың элиндедир.

69.   Хачан-да олар Юсуфың янына гиренлеринде, җигисини өз янына чагырды ве (екеликде): 'Мен сениң доганың, сен оларың эденине гахарланма, гаты гөрме' дийди.

Юсуф(ас) бунямини айратын янына чагырып, оңа хемме башдан гечиренлерини айдып берйәр. элбетде, Буняминиң ата бир агаларының Юсуф(ас)а эден эзъет ве хыянатларына гахары гелйәр. Шонуң үчин Юсуф(ас) оңа: 'Гахарланма, мен олары өз гүнәлерине пушман эдер ялы эдерин' диййәр.

 

 

 

 

70.   Соңра олар хемме йүклерини тайын эдип, йүкләнсоңлар, сув габыны доганларының йүклериниң ичине салды.

71.   Соңра бир деллал гыгырды: 'Эй кервен, сиз огрулык эдипсиңиз' Доганлар болса өврүлип: 'Сиз нәме гөзлейәрсиңиз?' дийдилер.

Юсуф(ас) өзүниң йөрите ве хеммелер тарапындан таналып-билинйән сув ичйән габыны доганларының йүкүниң ичинде яшыряр. Соңра гулларының бирине хеммелер эшидер ялы: 'Адамлар, Юсуфың сув габы огруланыпдыр' дийип гыгырдяр. Шол сеси эшиден он бир доган: 'Нәме болды? Нәмәниң огрулыгы?' дийип сорашдырярлар. Булар Якуб(ас)ың огуллары болуп, онуң тербиесини алансоңлар, огрулык ялы ишиң янына хем голайлашмаярдылар. Шонуң үчин олар гең галярлар ве 'Нәме йитирен болсаңыз айдың' диййәрлер.

72.   'Хөкүмдарың сув ичйән габыны гөзлейәрис. Оны гетирене бир дүе йүки мукдарында сылаг бар ве мен оңа кепилдирин' дийди.

73.   'Валлахи, сизе хем анык айдыңдыр, биз бу топракда фесад (яманлык) чыкармак үчин гелмедик. Огры хем дәлдирис' дийдилер.

Шол дөвүрде Мүсүриң хөкүмдары ёгалан боларлы ве ол юрдуны Юсуф(ас)а гоюп гиден болмагы әхтимал. Шонуң үчин аятда 'хөкүмдар' сөзи гечйәр. Юсуфың доганлары олардан огрулык гөрүлсе: ''Биз ол диййән адамларыңыздан дәлдирис. Биз бу шәхере огрулык-яманлык үчин гелмедик. Үстесине-де ша бизе шунча ягшылык эдип дурка!'' диййәрлер.

74.   'Инди ялан сөзлейәндигиңиз йүзе чыкса, шонда нәме?' дийдилер.

75.   'Онуң җезасы: кимиң йүкүнден шол огруланан зат чыкса, ине онуң җезасы. Биз залымлары шейле җезаландырярыс' дийдилер.

'Инди сизиң йүкүңизден огрулык зат чыкса, шонда нәме этмели?' дийип сорасалар, олар айтдылар: 'Бизиң шеригатымыза гөрә, огруланан зат кимден чыкса, шол огры адам задың эесине гулчулыга берилйәр.' Бу Якуб(ас)ың дининдәки Аллахың шеригаты боларлы. Доганлар хем сәгинмән, догрусыны айтдылар. Олар өзлеринден хич бириниң огрулык этмеҗегини билйәрдилер. Шонуң үчин шейле аркайын геплейәрдилер. Бу ишлериң хеммесини Юсуф(ас) гурнапды. Оларың нәме дийҗегини хем өңүнден билйәрди. Ол шу планы билен, Бунямини өз янында алып галмакчыды ве доганларының хыянатың пидасы болмаклыгың нәмедигини өз эгинлеринде дуймакларыны ислейәрди. Адам эгер азда-кәнде аклы бар болса, башына бир агыр иш дүшсе, шонуң йөне ере башына гелмәндигине, бир ерде өзи хем башга бирине шунуң ялы яманлык эдендигине дүшүнип башлаяр. Юсуф(ас) хем доганларының бир вагтлар оңа эден хыянатлары ятларына дүшер ялы эдип, оларың выжданларының оянып, тоба этмеклерини, пушман этмеклерини ислейәрди. Төхмедиң, хыянатың нәмедигини өз эгинлери билен дуймакларыны ислейәрди. Себәби, адамың өз ялңышына дүшүнмегиниң иң говы усулыдыр шу, өзи янып-бишип өвренмеги, аҗы-сүйҗини өз үстүнде гөрмеги.

76.   Шонда Буняминиң йүкүнден өңүрти, илки билен доганларының йүкүни гөзледилер. Соңра Буняминиң йүкүни гөзләп, шол ерден сув габыны тапдылар. Ине биз Юсуф үчин шейле тедбир (әтиячлык) эдипдик. Инди хөкүмдарың канунына гөрә, олар өз җигилерини алып билҗек дәлдилер, диңе Аллахың Өзи ислемесе. Биз ислзнимизиң дереҗесини бейгелдйәрис ве хер ылым эесиниң үстүнде (ондан хем үстүн) алым бардыр.

77.   Олар айтдылар: ''Эгер огрулан болса, мундан өң онуң доганы хем огрулапды.''* Юсуф муны өз ичинде гизли тутды ве муны олара ачыкламады (билдирмеди ве ичинден): ''Сиз хас бетер бир ягдайдасыңыз'' дийди. ''Сизиң дүзүп-гурнаян затларыңызы Аллах хас говы билйәр''

Юсуф(ас)ың адамлары йүклери агдарып-гөзлешдирип башлаярлар. Олар илки билен Буняминиң агаларының йүклерини гөзлейәрлер. Ол ерден хич зат тапылмаяр. Иң соңунда Буняминиң йүкүни гөрселер, шол ерден сув габы чыкяр. Диймек, огрулыгы шол эдипдир ве кануна гөрә, ол Юсуф(ас)ың гулчулыгында галмалы. Элбетде, бу болан вака доганлары алҗыраңлыга салды ве олары гайгы-гам басды. Инди Аллахдан башга хич ким Бунямини гулчулыкдан азат эдип билҗек дәлди. Онсоңам, ёлларына гөз дикип отуран, кынлык билен ынандырып, 'Оны горарыс' дийип касам эдип гайдан какаларына инди олар нәме дийсин. Не йүз билен оңа гайдып барсынлар? Юсуф(ас)ың бу ишлери этмеклиги Аллахың эрадасы билендир. Аллах Тагала говы гөрен гулларына ылым хем берер, берекет хем. Йөне хич вагт шуны ятдан чыкармалы дәл: ылымлыдан ёкарыда ылымлы бар, алымдан үстүн алым бар. Иң ылымлы, хемме җанлы-җансыз затлары Өз ылмы билен гуршап алян болса, Аллах Тагаланың хут Өзүдир. Ынсаның аклы ве ылмы аз болансоң, көпленч болян вакалара гөз етирип билмейәр, себәбини ве дүшүндиришини тапып билмейәр.

*(Устад77-нҗи аята комментарий  бермәндир. Индики йылдызҗыга (*) ченли гетирилен дүшүндириш Устад Эбул-А'лә эл-Мевдудиниң 'Тефхимул-Кур'ан' атлы тефсиринден алынды)

Диңе доганларының йүкүнден огрулык задың чыкмагы билен дүшен ягдайларындан халас болмак үчин бу төхмеди атдылар. Гап тапылды, оларың огры дәлдиги хем йүзе чыкды, эмма шол вагт өзлерини акламак үчин Буняминден гопдулар ве оны хем 'доганы Юсуф(ас) ялы огры' дийип ыглан этдилер. Дүшнүкли зат, бу җын пикирли доганларың эдил шол ерде тослан яланлары, хатда ики өвей доганларына гаршы дуйян гөрипликлерини йүзе чыкарян бир психики ягдайды. Оларың бу халы, Юсуф(ас)ың нәме үчин җигисини өз янында гоймак ислейәндигини хем дүшүндирйәрди.*

78.   Эй шанлы эзиз хөкүмдар – дийдилер – бизе ынан, онуң бир гарры атасы бар. Онуң ерине ичимизден биримизи ал-ай. Себәби, биз сени ягшылыгы говы гөрйән адам хөкмүнде гөрйәрис (шейле танаярыс).

Юсуф(ас)ың галарының башга хич хили чыкалгалары ёкды. Олар Буняминиң ерине хайсы хем болса, бириниң алнып галмагыны иследилер, хөкүмдара хайыш этдилер. Юсуф(ас) өзүниң хайырсөерлиги билен бүтин халкың арасында абрай алыпды ве онуң доганлары: 'Белки бизиң ягдайымыза дүшүнер' дийип, оңа ялбардылар.

79.   Юсуф: 'Аллах сакласын, кимиң йүкүнден огрулык зат чыкан болса, шоны алып галарын. Себәби, мен шейле (сизиң дийишиңиз ялы) этсем, залымлык этдигим боляр' дийди.

Юсуф(ас) деррев тоба эдйәр: 'Сизиң айдяныңыз нәме? Мен нәдип бигүнә адамы азатлыкдан махрум эдейин? Бу шеригата гаршы гитдигимиз боляр, адалатсызлык боляр. Адалатсызлык болса, Аллаха гаршы душман болмакдыр, ягны залымлыкдыр. Мен нәдип залымлардан болайын? Бу болҗак иш дәл ахырын' дийип җогап берйәр. Аллахың кануны иң догры ве иң адыл канундыр. Адалат бирдир ве Аллахдан гелендир. Башга адалат ёкдур. Адамларың ойлап тапан ''адалатлары'' бош ве бидерекдир, аслы ёкдур. Хер ким өзүне, өз этмишине җогап бермелидир. Ахыретде хем хер ким диңе өзүне җогап берер. Хич кимм хатда ол адамың иң якыны хем оңа дерек гүнәсини гөтерип билмез. Шеригатың позулмагы, адалатың заяланмагы патышалардан башланяр. Шолар нәхили болса, халк хем шолардан мысал аляр. Шонуң үчин ''Өзүңиз нәхили болсаңыз, хөкүмдарыңыз хем шонуң ялы болар'' (хадис болмагы-да мүмкин) дийилйәр. Эгер патыша залым болса, онда шоңа илки билен оңа уйян халкың өзи гүнәкәр. Себәби, вагтында онуң зулмуны сакламадылар. Түркменлерде болса, ата-бабаларымыз: ''Ил аглак болса, доңуз депә чыкар'' дийипдирлер. Хемме зат кичиҗик канун бозмалардан башлаяр. Гөрәйәге, оларыңедйән хайышында улы бир зат ёк, йөне улы зат шондан башланяр. Шонуң үчин Юсуф(ас) 'тоба' дийип, оларың теклибини кабул этмейәр.

80.   Хачан-да ондан умытларыны үзенлеринде, бир гыра чекилип, пышырдашдылар. Иң улулары шейле дийди: ''Какамызың бизден берк касам аландыгыны, мундан өң хем Юсуф барада эден гүнәми билмейәрсиңизми? Инди мен-ә шу ерден хич ере гитҗек дәл, тә какам ругсат берйәнчә я-да Аллах мен барада бир хөкүм тайярлаянча. Себәби, ол хакемлериң (казыларың) иң хайырлысыдыр.

Юсуф(ас)ы ырып бомаҗакдыгына гөз етирип, олар бир гыра чекилип, он доган болуп маслахат эдип башладылар. Инди оларың аталарының өңүнде ики этмишлери барды. 1)Юсуфы йитиришлери 2)Буняминиң инди үсүрде гул болуп галышы. Соңкусы барада какалары билен ялы, олардан берк вада алыпды. Иң улуларының выжданы бейлекилериңкиден хас бетер азап чекйәрди. Себәби, ол улуларыды ве исле-ислеме галан доганлар көп ишде оңа гулак асярдылар. Ол өзүни хеммелерден бетер гүнәли дуйярды ве шол себәпли, атасының өңүне чыкар ялы йүз ёкды. Шол себәпли, ол тә атасы ругсат берйәнчә я-да Аллах ол барада башга бир өкүм чыкарянча шу ерде галмакы болды. Өзи галып, инилерини какасының янына угратмакчы боляр ве барып, какаларына нәме диймелидигини хем маслахат берйәр. Себәби, инилериниң хем ягдайы онуңкыдан говы дәлди. Ине шейдип, Юсуф(ас)ың хилеси олары бирнәче йыл мундан өң эден ишлерини ятламага меҗбур этди. Оларың көпүси инди-инди эден ишлериниң нәхили улы гүнәдигине дүшүндилер ве пушман этдилер. Инди оларың өзлери Юсуф(ас) ве Якуб(ас)ың дуйян ички азабына дүшүнен болмалы. Белки-де олар башларына гелен бу дертлери Аллахың олара гөз гөркезйәндигиниң ышараты хөкмүнде дүшүндилер. Хер нәхили болса-да, адам яманлык эденде, диңе өз бәхбидини алада эдйәр ве башгалар барада, оларың чекйән азабы барада бирҗик хем ойланмаяр. Диңе өзи шол ягдая дүшенде, өз гүнәсиниң нә дереҗе улудыгына дүшүнип башлаяр.

81.   Сиз какаңызың янына доланып барың ве шейле дийиң: ''Эй какамыз, бизе ынан, оглуң огрулык этди. Биз диңе билйән задымыза шаятлык эдйәрис. Ёгса гөз билен гөрүнмейән задың шаятлары дәлдирис.

82.   Хер баран шәхеримизден сорап гөр-әй, хем ичинде гелен кервенимизден сора. Ынан-ай, хакыкатдан, биз догрымызы айдярыс.

Хер нәхили кын болса хем, иң улы агаларындан башгасы өз догдук меканлары болан Кен'ана доланып бардылар ве какаларына хемме зады болшы ялы гүррүң бердилер: ''Биз өз гөзүмиз билен гөрдүк, огруланан зат онуң йүкүнден чыкды. Йөне какасы дәл, Буняммини танаян киме айтсалар хем, хич ким онуң огрулык эдип билҗекдигине ынанмазды. Элбетде, адам билен аз вагт таныш болсаң хем, онуң ахлак ве өзүни алып баршындан нәхили адамдыгыны билсең боляр. Хас хем адамлар билен көп иш салышып, көпи гөрен ылымлы-билимли адамлар үчин адам танамак хас хем аңсатдыр. Шонуң үчин Якуб (ас) олара ынанмады. Үстесине-де, өң оны алдан адамлар (Юсуф барада оны алдандыкларына Якуб(ас) хич вагт шүбхеленмейәрди) ене бир гезек алдамагы хич затча гөрҗек дәлдилер. Онсоңам, Юсуф(ас) йитенсоң, Якуб (ас) хемме сөйги ве аталык мәхрини Бунямине берен боларлы. Шонуң үчин доганларда ене-де гөриплик дуйгусы оянан болмалы. Шонда доганлар ант ичип: 'Ай кака, ынансаң ынан, ынанмасаң ынанма, биз-ә гөренимизи айдярыс, галан зады билемизок' дийип, өз янларындан делиллер гетирип башладылар. 'Исле бизиң гечен хер шәхеримизден сора, олар саңа Буняминиң биз билен биле Мүсүре ченли барандыгыны аййдарлар. Исле бизиң билен кервенде гиден ят адамлардан сора.' Шол дөвүрде адамлар улы кервенлер гуруп ёла чыкян экенлер. Якуб (ас) оларың берен җоабыны совукганлылык билен диңледи. Инди онуң берен җогабыны, Пыгамбере (ас) гелишҗек сөзлерини диңләп гөрелиң. Шол сөзлерде онуң бүтин ынанҗы, дерди, ички дүнйәсиндәки харасатлары, гайгы-гам, умыт ве тевеккүлүни гөрсең боляр.

83.   Ол айтды: 'Ёк, сизе небсиңиз бу иши безегли гөркезипдир. Инди (мениң этҗегим) бир сабры җемилдир (гөзел сабырдыр). Аллахың маңа хеммесини гетирип-гайтарҗак гүни белки хем голайдадыр. Хакыкатдан, Аллах Алим ве Хаким хем Аллахдыр.

84.   Ве Якуб олардан йүзүни өвүрди. 'Йә эсефә алә Юсуф (эй Юсуфа дуйян хасратым, гелевери)' дийди ве гынанҗындан гөзлерине ак дүшди. Инди ювдунып-ювдунып галды.

Якуб(ас) Аллахың бейик Пыгамберлериниң бири ве онуң өзүни Пыгамбере лайык алып барышы хайран галдырыҗы. Ол чекинмән, йөне гхарланман ве эҗизлик гөркезмән, оларың айыпларыны йүзлерине айдяр: 'Сиз небсиңизе уйдуңыз ве ялңышдыңыз' Небис адамың душманыдыр. Ол хемише адама яманлыгы, текепбирлиги, диңе өз бәхбидине ковалашмагы, рахатлыгы ве кейпи буюряр. Бу максатлара барян ёлларың болса, хеммеси гүнә ишлериң үстүнден гечйәр. Небсиң шерринден горанмак үчин адамзат Аллахың эмрлерине уймалы ве аятлар билен өз небсини тербиелемели. Аллахдан шол ишинде ярдам дилемели. Себәби, Аллахың ярдамы болмаса, адам еке өзи небсини еңип билмекден эҗиздир. Адамзадың ичинде шейтаның иң улы көмекчиси онуң небсидир. Небис адама хемише этҗек гүнә ишини безегли, гөзел ве аҗап эдип гөркезйәр. Кә махал мусулман бенделер хем небсиниң дузагына дүшйәрлер. Үнс бердиңизми, небис сизе бир иши шейле бир овадан эдип, безәп гөркезйәр вели, оны этмән сакланмак мүмкин дәл ялы болуп гөрүнйәр. Ахыры адам шол иши эдйәр, йөне эденсоң деррев пушман эдип, выждан азабы чекип башлаяр. Сеәби, шол иши эденден соң, онуң гөзеллиги ве өзүне чекиҗилиги йитмек билендир. Онуң себәби хем, шейтаның максады, сениң небсиңе хер нәдип хем болса, шол иши этдирмекдир. Шонуң үчин ол шол иши башда безәп билшине безейәр.

Якуб (ас) хем олара: 'Сиз небсиңизиң дузагына дүшүпсиңиз, инди мениң диңе Аллаха бил баглаймагым галяр, инди гөзел сабыр этмекден башга алаҗым ёк' диййәр. Инди ислесеңиз, бу ерде сабрың үстүнде бираз дуруп гечелиң. Расулуллах(сав)иң сабыр барада бирнәче хадислары бар. 'Иманың ярысы сабырдыр' диен ери хем бар. Башга бир хадисда болса: 'Сабыр үч бөлекден ыбаратдыр: 1)Гүнә ишлерден сакланмак үчин сабыр 2)Амалларың доваматлылыгы үчин сабыр 3)Залымың зулум ве эзъетлерине сабыр' диййәр. Сабыр, гысгача айданымызда, хер ничик болса-да, башыңа хер не иш дүшсе-де, Аллахың дийиши ялы, Онуң беллән канунларына лайыклыкда, Онуң разы болҗак шеклинде өзүңи алып бармакдыр. Сабрың нетиҗеси хемише рахмет ве берекетдир. Аллах сабыр эдйән бенделерини сөййәр ве хемише оларың аркасында дуруп голдаяр. Сабрың согабы хем дийсең улудыр. Үнс берсеңиз, Юсуф(ас) башына гелен хемме сынаглары (доганларының хыянаты, гулчулык дөври, шехвет-азгынлык, зындан эзъетлери) диңе сабыр билен еңип гечди. Сабрың согабы барада көп хадислар бардыр. Сабыр му'миниң галканы, оны бир гиден бела-бетерлерден гораян затдыр. Мысал үчин бир-ики саны хадис гетирелиң: ''Алла Тагала чагасы өлен адамың янына, ягдайыны гөрүп гелмеклери үчин перишделери уградяр. Перишделер баранларында, ол адам: 'Аллаха шүкүр, биз Аллахдан гелдик, Аллаха гайдып барҗакдырыс' дийип отыр. Олар гелип, муны Аллаха етиренлеринде, онуң үчин Җеннетиң ортасында көшк салмагы ве адына 'шүкүр көшги' (шүкүр җайы) диймеклерини буюряр.'' Себәби, ол адам 'Нәме үчин бейле болды?' дийип, Аллаха дөнүклик этмеди. Онуң хөкмүне разы болды. Башга бир хадисда болса, бир адам Эбу Бекир(ра)е сөвүп-кәйәп отыр. Эбу Бекир болса, оңа хич хили җогап бермән отыр. Расулуллах(сав) бу ягдая сын эдип отыр. Эбу Бекир (ра) ахыры чыдап билмән, оңа җогап берйәр. Шонда Расулуллах(сав) айдяр: 'Эгер сен сабыр эдип, онуң билен дең болмадык болсадың, сениң үчин көп согап языларды. Сен ол адама дымып, җогап бермән отыркаң, перишделер саңа алкыш окап отырдылар. Эмма сен оңа җогап бердиң велин, олар йитип гитдилер' дийди. Башга бир хадисда: Бир мусулман җеделлешенде, өзүниңкиниң нәдогрыдыгыны билип, җедели ятырса, оңа Җеннетиң гырасындан көшк берилҗекдиги, эгер өзүниңкиниң догрудыгыны билип хем, (җемагатың ичинде) агзыалалык ве питне турмазлыгы үчин җедели ятырса, Аллахың оңа Җеннетиң ортасындан ер берҗекдиги айдыляр. Сабыр эдип, небсиң ислеглерини басмак барада хадислары гетирсек гетирип отурмалы. Йөне буларың хеммеси шу хадисда җемленен: 'Дүнйә му'миниң зынданы, капырың болса җеннетидир' Сабыр-себатың хайры-согабы барада Кур'анда хем онларча аят бардыр. Шонуң үчин сабыр иманың ярысына деңелйәр. Якуб (ас) сабыр этмек ёлуны сайлап аляр. Ол Аллахың ики сөйгүли оглуны хем гайтарып берҗекдигине умыдыны йитирмән, дога-длегини довам этдирйәр. Себәби, иң бейик Алым ве Хөкүмдар Аллах Тагаладыр. Ёгса, Якуб(ас)да хем небис бар. Небис оңа умыдыны үзмеклиги, гахар-газа эдип, Аллахың хөкмүнден нәразы болмаклыгы, огулларына яман сөз айтмаклыгы буйруп дур. Йөне ол сабыр эдйәр ве 'сакланып билмән, яман иш эдәймәйин' дийип, олардан дашлашяр. 'Эй Юсуф, балам' дийип аглаяр. Агламакдан ве гайгы этмекден, бу мүбәрек Пыгамбериң гөзлери көрелйәр. Хакыкатдан-да, Якуб(ас)ың йыллар бойы сабыр эдип, Аллахдан тамасыны үзмән, Онуң гудратына ве кераматына, адыллык ве ярдамына умыдыны үзмән яшайшына хайран галаймалы. Биз көпленч Аллах дилегимизи гысга вагтың ичинде кабул этмесе, деррев Аллахдан өйкелемек билен болярыс, йыллар бойы сакланмак, умыт ве тевеккүл нире? Буларың хеммеси өзүмиздәки иман песлигинден, Аллахы танамайшымыздан ве ыхлассызлыкдан гелип чыкяр. Хас хем зындандакы бенделериң ве олара гарашянларың Якуб ве Юсуф(ас)дан ыбрат алмаклары герек.

85.   Олар айтдылар: 'Аллаха ант болсун, энтек хем Юсуфы ятлап дурсың. Нетиҗеде гайгы-гамдан эрәп гидерсиң я-да хеләк боланлара гошулып гидерсиң.'

86.   Якуб айтды: 'Мен дердими ве гынанҗымы диңе Аллаха шикаят эдйәрин ве Аллахдан сизиң билмейән затларыңызы билйәрин.'

Якуб (ас) шунча йыллап Юсуф(ас)ы бир хем ятдан чыкармады. Дүшүнҗеси пес болан огулларының бу затлара дүшүнмеги дийсең кынды. Олар какаларының болушына хем хайран галярдылар, хем гынанярдылар. Онуң аклындан азашмагындан я-да гынанҗындан, пикир-алададан ёгалып гитмегинден горкярдылар. Оларың шол сөзлерине Якуб(ас)ың берен җогабы дийсең тәсин ве ыбратлыдыр. Берен җогабында Якуб(ас)ың хак дини болан Тевхыд хемме тараплайын гөрнүп дур. Ол хемме меселеде диңе Аллах Тагала даяняр, себәби Оны хеммелерден көп сөййәр. Ички сырларыны ве гайгы-дертлерини хем диңе Онуң билен пайлашяр. Бу Якуб(ас)ың Аллах Тагала нәхили берк ынаняндыгыны, чуң тевеккүлини, пәк ынанҗыны, вепалылыгыны ве чын достлугыны гөркезйәр. Ички гайгы ве сырларыңы диңе Аллах билен пайлашмаклык иманың белент мертебеси ве Аллах билен мухаббетиң аңры башыдыр. Биз көпленч чала биринден өйкелесек я-да башымыза бир кынчылык дүшсе, деррев бири билен ич дөкүшесимиз гелйәр. Догры, эгер ол айдянларымызда гыбат-төхмет, яманлык ёк болса, бу ерде гүнә иш ёк. Йөне шол адамларың бизе нәме көмеги дэгер? Шолар билен пайлашмагымызың өзи, шолар билен достлугы ёкары тутяндыгымызы, Аллаха дәл, шолара бил баглаяндыгымызы, ишлеримизи (долы мукдарда болмаса-да) Аллах үчин дәл-де, адамлар үчин эдйәндигимизе делил дәлмидир? Рияның, небсиң арзувларына уйяндыгымызың, өзүмизи ёкары тутяндыгымызың аламаты дәлмидир? Аслында, шу херекетлерден ширке хем бир әдим галанокмы? Эмма Якуб (ас) иң якын адамлары болан өз огулларына хем сыр-дердини айтмаяр. екетәк досты болан Аллаха айтмак ислейәр, диңе Шол хакыкы маныда Ынамдар, Ярдам бериҗи, Гудрат ве Гүйч эесидир. Ине Тевхыдың бу инче сырларына дүшүнмек дийсең кындыр (амалда), онуң үчин илки билен ыхлас ве таквалылык, галыберсе-де, ылым ве пайхас гереклидир. Шонуң үчин Якуб (ас) огулларына: 'Мен сизиң билмейән затларыңызы билйәрин' диййәр. Ягны 'Сиз Тевхыда энтек шейле чуң ве гиңишлейин дүшүнеңизок' диймек ислейәр. Аллах Тагала Өз таквалы ве вепалы гулларына бирнәче ныгматлар берйәр. Оларың бири хем, ички дуйгусының гүйчли болмагыдыр. Ягны ягшы-яманы говы сайгарып билмеги, Аллахың гудратына дүшүнип ве гөрүп билмегидир, оны калбы билен дуюп башармагыдыр. Якуб(ас) Аллахың ярдамының дийсең голайдадыгыны калбы билен, ички дүнйәси билен дуйярды. Ол Аллахың хемме ишлери иң хайырлы шекилде чөзҗекдигине берк ынанярды.

87.   Эй огулларым, ханы гидиң-де, Юсуф билен җигисини гөзләп тапың ве Аллахың рахметинден умыт кесмәң. Чүнки Аллахың рахметинден умытсызлыга дүшйән диңе капырлар топарыдыр.

Якуб (ас) огулларына Юсуф(ас)ың гөзлегине чыкмагы ве нәдип эдип, Бунямини Мүсүрден чыкармагың угруна чыкмагы буюряр. Бу ерде ол Тевхыдың ене бир эсасыны дүшүндирйәр, ол хем умыт меселеси. Умыт иманың иң гүйчли делиллериниң бири ве му'миниң ики ганатының биридир. Бир ганаты умыт, бир ганаты болса, Аллахдан горкудыр. Му'мин хемише шол икисиниң арасында болмалы. Му'мин хемише умытда болмалы. Аллахың рахметине, адалатына ве иру-гич дилеглери кабул этҗекдигине берк ынанмалы. Нетиҗәниң диңе Аллахдандыгына ве үстүнлигиң диңе Аллахың тарапдарларыныңкыдыгына гүйчли ынам болмалы. Кә махал, гөвнүмизе Аллахың ярдамы гиҗә галян ялы болса, көпимиз деррев Аллахдан умыды үзмек билен болярыс. Аллах Тагала бу аятда диңе капырың Аллахдан умыдыны үзүп билҗекдигини айдяр. 'Аллах хич вагт мени багышламаз' дийип умытсызланмак, Аллахың Рахман ве Рахым сыфатларындан шүбхеленмек дәлмидир? Бу болса капырлык дәлми? Онуң ярдамындан умыды үзмек, гудрат ве гүйч-кувватындан шүбхе дуймак дәлмидир? Бу ерде ене бир-ики саны хадис гетирмек ерликли болар дийип пикир эдйәрин. 'Адам оглы Аллахдан дилег эдер, Аллах дилегини кабул эдер ве шол дилән зады өзүне етип гелйәндир велин, сабыр эдип билмән: ''Аллах мениң дилегими кабул этмеди'' диер ве етип гелйән ярдам ызына өврүлер.'

Гөршүңиз ялы, Якуб(ас)ың Аллаха болан умыды дийсең гүйчли болупдыр ве ол йыллар гечсе-де, адалатың ерини тапҗакдыгына, Аллахың онуң дилеглерини кабул этҗекдигине ынанярды. Себәби, ол Аллахы говы танаярды. Му'мин бенделер шу меселә улы әхмиет бермели. Мусулманларың иши нәче чыкгынсыз ялы гөрүнсе-де, хич хачан умыдыны йитирмели дәл. Умыды йитирмек эййәм еңилмегиң, рухы чөкгүнлигиң ве иман песлигиниң аламатыдыр. Якуб(ас)ың огуллары онуң буйругыны гең гөрселер хем, оны аклындан азашып барян ялы гөрселер хем, онуң буйругы билен ёла рована болдулар. Оларың башга чыкалгасы ёкды.

Умыт му'миниң иң гүйчли ярагыдыр. Умыдыны йитирен мусулман хич бир кынчылыгы еңип билмез, мусулманларча яшайшыны довам этдирип билмез. Себәби, умыдыны йитирен мусулманда ислесе-ислемесе говшаклык, такваның песелмеги йүзе чыкып башлаяр ве ол дүнйә бипервай гарамак, өз үстүнде ишлемеги (кәмиллешмеги) терк этмек билен боляр, Исламың мусулманың өңүнде гоян максады, ягны таквалы яшап өтмек максады ве эрк-эрадасы, ягшылыга ыхлас йитйәр. Умыт иманың бир бөлегидир, өзенидир. элбетде оны йитирен адамың калбында иманың ерине капырлык ерлешмек билен болар. Күфүр (капырлык) сөзүниң дил тайдан гөни терҗимеси – бир задың үстүни өртүп-яшырмак, япмак. Ягны хак задың үстүни япмак, оны яшырмага чалышмак, гөрмедиксырамак. Умыдыны йитирен адам хем хакыкаты, Аллахың гудрат-адалатыны, дилеглери кабул эдиҗилигини, Оңа болан ынамыны өртенокмы? Исламы өзүне ёл эдинен адама умыт хас хем герек. Умыт – үстүнлиге ынамдыр. Шу гүн мусулманлаа середип гөренимизде, дүнйәдәки гечүвҗи себәплере алданып, зулум ве капырларың, яманлыгың ве фыску-фуҗурлыгың гүйчлилигиниң гаршысында умыдыны йитирендигини ве хак үчин гөрешмәни терк эдендигини гөрйәрис. Мунуң иң эсасы себәби болса, мусулман халкларың дүнъеви идеологиялардан (дүшүнҗе-акымлардан) тәсирленип, дүнъеви нетиҗелере үнс берип, хер бир зады шоңа гөрә өлчәп башламакларыдыр. Аслында болса, Исламың максады –нетиҗе болса-болмаса мусулманча яшап өтмек. Себәби, багт хем шондадыр, ягны максада окгунлы яшамакда. Ислам ахлагы билен яшап, Аллахың разылыгыны газанмакдыр. Маддапараз гарайыш ве дүнйә хәким болан дүнъеви дүшүнҗе мусулманлара-да тәсирини етирди. Олар дагваты (Исламы яйратмаклык ве өвретмеклик ишини) адам саныны көпелтмек, дүнъеви үстүнлик газанмак максады билен йөредип башладылар. Ыхласлы му'мин болса, хемме ишлери диңе Аллахың разылыгы үчин этмели (Шонуң гөрмеги етерликдир) ве Оңа умыт баглап, тевеккүл этмели. Кур'ан кыссаларына середип гөренимизде, хатда бирнәче Пыгамберлериң хем дүнъеви бабатда үстүнлик газанып билмән өтендиклерини гөрсең боляр. Йөне олар өз гуллук борчларыны берҗай этдилер. Нетиҗе болса, Аллахдандыр.

88.   Шондан соң олар яңадандан хөкүмдарың янына гирдилер. ''Эй шөхратлы хөкүмдар, бизе ве машгаламыза мәтәчлик душ гелди. Янымызда алып гелен маямыз (пул) хем аз. ене-де бизе долы өлчегде азык берип, бизе элиңи ач-ай. Себәби Аллах тасаддук эдйәнлере (хак ислемезден берйәнлере) согап-сылагыны берер'' дийдилер.

Доганлар ене-де айланып-доланып, хөкүмдарың хузурына бардылар. Ене-де азык бермеги үчин хайыш билен йүзлендилер. Юсуф(ас) оларың доланып гелҗеклерини ве көмек этмеги үчин ялбарҗакларыны билйәрди. Инди онуң планына гөрә, олара бир вагткы эден этмишлерини ятлатмагың вагты гелипди ве ол оларың йүзүне догрыны айтды:

89.   'Сиз билйәрсиңизми, наданлык дөврүңизде Юсуф билен җигисине нәмелер этдиңиз?' дийди.

'Ядыңыздамы, сиз бир вагтлар нәме иш этдиңиз? Юсуфы гуя ташладыңыз. Оңа гөриплигиңиз сизиң гөзүңизи гапды ве сиз наданлардан болдуңыз.' Элбетде, хемме зады болушы ялы айдып отуран адама доганлар хас үнсли середишип башладылар ве арадан узак йыллар гечсе-де, оны танадылар.

90.   'Хә, сен Юсуфмы?' дийдилер. 'Хава, мен Юсуф, бу хем җигим (Бунямин). Аллах бизе лутуф билен ныгмат берди. Хакыкат шудур, хер ким Аллахдан горкса ве сабыр этсе, элбетде Аллах ягшылык эденлериң сылагыны зая этмез.

Юсуф(ас) догрусыны, хемме зады болушы ялы айдяр ве Тевхыдың ене бир тарапыны гиңишлейин дүшүндирйәр. Ол илки билен, шу етен дереҗеси билен текепбирленип-улумсанман, Аллахы ятлап, Оңа хамды-шүкүр эдйәр. Әхли үстүнликлери диңе Аллахың ярдамы билен газанандыгыны беян эдйәр. Ол хемме ягшылык ве говулыгың Аллахың лутфы билен боландыгыны айдяр. Бу ерде хем өз пәк ве бейик ахлагыны гөркезйәр. Хемме задың диңе Аллахың ярдамы билен боляндыгыны, хемме ишлериң диңе Онуң элиндедигини, шонуң үчин диңе Оңа уюп яшамалыдыгыны (гуллук этмелидигини) ныгтаяр. Соңра Аллах Тагаланың Өз ярдам ве ныгматыны кимлере берйәндигиниң хакыкатыны хем ики агыз дүшүндирйәр. Хемме задың башы таквадыр, Аллахдан горкмаклыкдыр. Аллахдан горкмаклык, вагшы хайванлардан горкан ялы горкы дәлдир. Таквалылык – Аллахы соңсуз дереҗеде сыламак, сөймек, Оны нәрыза этҗек херекетлерден чекинмекдир. Бир алымың айдышы ялы, таквалылык тикенли ёлда йөремеклиге меңзейәр. Асда-юваш ве сересаплык билендир. Таквалы адамдан Аллах разы боляр ве хемише көмек эдйәр. Таквалылык адамың дереҗесини бейгелдйәр, бела-бетерлерден саклаяр ве Аллаха хас хем якынлашдыряр, калп ве рух гүйҗүни артдыряр. Аллахың икинҗи говы гөрйән ве ярдамына себәп болян хәсиети сабырлылыкдыр. Сабыр барада биз өңки сахыпаларда гиңишлейин дүшүндирип гечдик. Юсуф(ас)да шол ики хәсиет, васп хемише болды, ол хер нәхили шертлер болса-да, шол ики хәсиетини йитирмеди. Зынданда-да, везириң өйүнде яшанында-да азгынлашмады, пәк му'мин мертебесини гачырмады. Гүнәлере гаршы хем, кынчылыклара гаршы хем сабыр этмеги башарды. Хич кимиң гөрмейән еринде Аллахдан горкмага довам этди, Аллах Тагаладан дашлашман, гайта сөйги ве мухаббетини артдырмага довам этди. Ине Тевхыдың шу гөзелликлерини ол доганларына айдып, нетиҗеде Аллахың үстүнлик берйәндигини дүшүндирди.

91.   ''Валлахи, Аллах сени бизден үстүн кылды. Догрусы, биз улы гүнә эдипдик'' дийдилер.

92.   Юсуф айтды: ''Сизе гаршы айыплама ёк бу гүн. Сизи Аллах багышласын, Ол мерхеметлилериң иң Мерхеметлисидир.''

Доганлар деррев хемме зады аңдылар. Олар өз эгинлеринде, кынчылыгың нәмедигине инди гөз етирдилер. Аллахың хем адылларың адылыдыгына ве хемме зады аңрысы билен билип, исләнине ныгмат ве үстүнлик берйәндигине, дүнъеви овнуҗак хасап, бидерек дүшүнҗе, говшак хилелериң Аллахың өңүнде хич зат дәлдигине, гөз етирдилер. Инди оларың иманлары артды. Себәби, Аллахың гудратыны әшгәр гөрдүлер. Инди олар нәхили улы гүнә эдендиклерине гөз етирдилер ве чын йүрекден тоба этдилер. Олар Аллахың Юсуфы олардан үстүн кыландыгыны билйәрлер ве гөз етирйәрлер инди. Инди Юсуф(ас)ың җогабына середелиң. Оңа яманлык эден адамлар инди оңа мәтәч болуп гелдилер ве долы онуң элиндедилер. Ол олара ислән җезасыны берип билерди. Йөне ол Аллахың Пыгамбери ве пәк гулуды. Онуң үстүн тербиесини алан үйтгешик ахлак эесиди. Ол җеза бермек ве ар алмагың ерине, багышлама ве мерхемет ёлуны сайлап алды. Аллах Тагаланың 99 гөзел ады барадакы хадислар хакда көп ойланып гөрдүм. Олары ят тутмагың, гайталамагың, олар билен Аллахдан дилег этмеклигиң нәме үчин шейле улы согабы бар? Аллах Тагала адамы яраданда, оңа Өз рухундан үфледи. Ине шонуң үчин адамың рухунда Аллах Тагаланың гөзел васплары бар. Йөне олары горап-өзгертмек хемме адама башартмаяр. Себәби, адамзат нәче көп гүнә иш этсе, шонча шол пәк васплар ве хәсиетлер (адамың пәк тебигатындакы ярадылыш хәсиетлери) өчмек ве йитип гитмек билен боляр. Эмма адам нәче Аллахы разы эдиҗи амаллар этсе, шонча шол хәсиетлер гүйчленип башлаяр. Аллахың 99 гөзел адыны гуры ят тутаның пейдасы ёк. Оларың манысына дүшүнип, шолар билен ахлакланҗак болмалы. мысал үчин: Аллахың 'Адыл' хәсиетини билйән му'мин адалатлы болмак үчин җан этмели. Элбетде, ол Аллахың өлчегинде адыл болуп билмез. Йөне өз мөчберинде ве гүйҗи етдигинден адалатлы болҗак болмалы. Аллах Тагаланың хемме атларының ве васпларының ичинде иң бейик васпы Мерхемет (Рехимдарлык), Гечиримлилик, Багышлайҗылыкдыр. Шонуң үчин хемме суралар Рахман ве Рахым атлары билен башланяр. Рахман – Аллахың хемме җандарлара гөркезйән мерхемети ве гечиримлилигидир. Хайван болсун, адам болсун, капыр болсун, мусулман болсун хеммесине. Рахым болса, Аллахың айратын му'минлере эдйән мерхеметидир. Аллах Тагаланың атларына ве аятларына, васпларына ве сыпатларына середенимизде, җезаландырыҗы ве ар алыҗы сыпатларындан, гечиримлилик ве багышлайҗылыгының гүйлидигине гөз етирсең боляр. Ине Юсуф(ас)ың ахлагында хем Аллах Тагаланың шол ахлагы бар. Ол ар алмак ве җеза бермеклигиң ерине мерхемет ве гечиримлилиги сайлаяр. Ол доганларының гүнәсини гечмек билен песелмейәр, мерхемет адамы хемише бейгелдйәр ве Аллаха голайлашдыряр. Адам психологиясында гечиримлилик ве багышлайҗылык хемише ар алыҗылык, гатылык, рехимсизлик ялы хәсиетлерден хас улы нетиҗе берйәр, адамың дүзелмегине, тоба этмегине, догры ёла гелмегине хас говы тәсир эдйәр. Гатылык, рехимсизлик ве гедемлик билен адамлара гатнашсаң, оларда-да гатылык ве рехимсизлик дөрейәр ве нетиҗеде ериң йүзүндәки адамлар бозулып гидйәр. Эмма адам яман болса хем, оңа мерхемет гөркезсең, өз ялңышына хас говы дүшүнйәр. Шонуң үчин дәлми, түркменлерде: 'Даш билен ураны аш билен ур' дийилйәни? Юсуф(ас) оларың гүнәсини гечйәр ве үнс бериң: ене-де Аллахы зикр эдип бейгелдйәр. Ол Аллахың иң Мерхеметли ве иң Гечиримлидигини айдяр. Адамларың гөркезйән мерхеметиниң хем Аллахдандыгыны айдяр.

93.   ''Инди сиз шу көйнегими әкидиң-де, какамың йүзүне дегириң, гөзи ачылар. Бүтин машгалаңыз билен топланып гелиң'' дийди.

94.   Хачан-да бәриден кервен ёла чыканда, какалары (Якуб) дийди: ''Догрусы, мен хакыкатдан-да Юсуфың ысыны алярын. Маңа 'аклындан азашыпдыр' дийҗек болмаң''

95.   Олар айтдылар: ''Валлахи, сен хакыкатдан хем өңки азашанлыгыңа-алҗыраңлыгыңа довам эдйәрсиң.''

Юсуф(ас) доганларыны өйлерине уградяр ве өз көйнегини берйәр. Себәби, ол какасының гөзүниң көр боландыгыны билйәр. Биз өңки аятларың тефсиринде Аллахың, Өзүне якын болан таква бенделерине үйтгешик васплар багыш эдйәндигини айдып гечипдик. Шол ныгматларың бири хем кераматдыр. Ягны башга адамларда болмаян үйтгешик хәсиетлердир. Ол сырлара диңе шол адамлар дүшүнип билерлер. Себәби, оларың Аллах Тагала билен үйтгешик мухаббет ве гатнашыклары бардыр. Керамат ынанҗыны тарых боюнча пәли яман адамлар гарамаяк адамлары алдамак ве өз бәхбитлери угрунда уланмак үчин уланыпдырлар. Шонуң үчин бу меселәниң үстүнде бираз дуруп гечмекчи. 1)Керамат Аллах Тагаланың вепалы, сөйгүли, таквалы гулларына берйән ныгматыдыр. Кур'ан ве Сүннете терс яшайыш алып барян адамларың кераматы барада гүррүң хем эдип болмаз. 2)Керамат берлен адам, өзүне берлен шол ныгматы хемише яшырҗак боляр, хич вагт оны хич вагт өз бәхбитлери ве адамлары алдамак үчин уланмаяр. 3)Алымларың айтмагына гөрә, 'Менде керамат бар' диййән адамда керамат ёкдур ве ол адам яланчыдыр.

Якуб (ас) Аллахың сөйгүли гулы болансоң, Мүсүрден огулларының кервени чыкандан, ол Юсуф(ас)ың ысыны алды ве бегенҗини даш-төверегиндәки агтык-гелинлери, хатынлары билен пайлашды. Ол оларың нәме дийҗегини хем өңүнден чак эдйәрди. Себәби, оларың онуң дереҗеси ялы дереҗелери ве онуң ылмы ялы ылымлары ёкды. Шонуң үчин: ''Маңа 'аклындан азашыпдыр' дийҗек болмаң'' диййәр. Мухаммед(сав)иң гөркезен кераматларыны биз билйәрис: айың икә бөлүнмеги, агаҗың янына йөрәп гелмеги, нахара берекет бермеги ве ш.м. Омар ве Осман (ра) кераматлары барада роваятлар бар. Якуб (ас) хем йүреги билен Юсуф(ас)ың тапыландыгыны дуян боларлы. Аллах Тагаланың гудраты ве ылмы гиңдир, көп зада дүшүнип билмейәрис, әлем-җаханда көп зат бизиң үчин сыр болуп галмага довам эдйәр. Шол сырларың екетәк Хоҗайыны Аллахдыр. Йөне бары бир якынлары оңа 'аклыңдан азашыпсың' дийдилер.

96.   Емма хачан-да бушлукчы гелип, көйнеги онуң йүзүне зыңанда, Якуб(ас)ың гөзлери ачылды ве ол: ''Мен сизе айтмадыммы, 'Мен Аллахдан сизиң билмейән затларыңызы билйәрин' дийип'' дийди.

97.   Огуллары: ''Эй какамыз, бизиң гүнәлеримизиң гечилмегини (Аллахдан) диләй-дә. Биз хакыкатдан-да улы гүнә иш этдик'' дийдилер.

98.   'Сизиң үчин соңра Раббымдан истигфар эдерин (өтүнч сорарын). Хакыкатдан-да Ол Гафур ве Рахымдыр' дийди.

Бушлайҗы геленде, дурмушда иру-гич хемме задың аян болшы ялы, Якуб ве Юсуф(ас)ың сырлары аян болды. Көйнеги гөзүне дегиренде, Аллахың гудраты билен Якуб(ас)ың гөзлери ачылды ве ол инди айтды: ''Эй огулларым, мен сизе шейле болҗагыны айтманмыдым? Маңа Аллах тарапындан көп задың аяндыгыны, сизиң болса билмейәндигиңизи айтмандыммы?'' Шонда огуллары икинҗи гудраты гөрдүлер ве Аллахың Бейиклигине ве Кераматына ене бир гезек шаят болдулар. Олар деррев тоба этдилер ве какаларының олар үчин истигфар этмегини хайыш этдилер. Үнс бериң, 'Өзүң бизи багышла' диеноклар, 'Аллахдан диле' диййәрлер. Бу-да Тевхыда дүшүнйәндиклериниң делили болуп дуряр. Якуб(ас) хем: 'Мен сизиң үчин истигфар эдерин' диййәр. Дурмушда хемме зат, нетиҗеде адалаты тапяр. Хак хемише үстүн боляр. Йөне эсасы зат, Якуб ве Юсуф(ас) Пыгамберлер ялы сабыр этмәни башармаклык, умыды йитирмезлик ве таквалы яшамага довам этмеклик, хер нәме болса-да, шертлер ве ягдайлар нәхили болса-да.

99.   Хачан-да олар Юсуфың янына баранларында, эне-атасыны гуҗаклады, янына алды ве: ''Гелиң, Мүсүр юрдуна аркайын гириң'' дийди.

Бир гиден адамлар үйшүп (он бир огул чагалары билен, Якуб(ас) чагалары билен) Юсуф(ас)ың янына Мүсүре бардылар. Юсуф(ас) олары улы сылаг-хормат билен гаршылады ве олары Мүсүрде ерлешдирди. Мүсүре иберилҗек индики Пыгамбере, ягны Муса(ас)а ченли, тарыхчыларың айдышына гөрә, ысрайылогулларының, ягны Якуб(ас)ың миллетиниң саны ики миллион адама етипдир. Йөне бәш асырың ичинде Якуб(ас)ың неслиниң шол сана етмегиниң мүмкин дәлдигини айдярлар. Диймек, Якуб ве Юсуф(ас)ың халкы ерли халкдан хем көп адамы өз динлерине чекмеги башарыпдырлар. Хер нәхили болса хем, Яхуды миллетиниң Мүсүрде ерлешмеги Юсуф(ас)дан башланяр. Бу ерде Юсуф(ас)ың кыссасы хайырлы ве адыл нетиҗе билен тамамланяр. Бу ерде Аллах Тагаланың бу сураны Мекке дөврүнде, ягны мусулманларың азлык ве гүйчсиз дөврүнде, эзъет ве сүтем гөрйән дөврүнде индерилмегинде улы маны бар. Говы пикирленип гөрсең, гелҗекде бир гүн Мухаммед(сав)иң хем үстүнлик газанҗакдыгы бу аятларың үсти билен асдырынлык билен билдирилйәр. Шейле хем болды. Йигрими йыла голай алып баран гөрешиниң нетиҗесинде, Мухаммед(сав) эзъет гөрен ве бир вагт ковлуп чыкарылан юрдуны, ягны Меккәни эеләп, шол ерде хөкүмдар болмадымы? Ол хем бирбәче йылыны башга шәхерде, ят илде, ягны Мединеде гечирмедими? Ол хем өзүне эзъет-сүтем эден ве оңа яманлык барыны эден адамлары (доган-гарындаш ве илдешлерини) багышламадымы? Ягны Аллах Тагала энтек Мекке дөврүнде гелҗек йылларда болҗак затлары беян эдйәр. Йөне бу ерде хемме му'мин-мусулманлара башга ыбратлар хем бар. Эгер таквалыгыңы, сабыр ве умыдыңы йитирмән, өмрүңи Аллахың йөрелгесине, Хак динине багыш эдип яшасаң, нетиҗеде иру-гич Аллах Тагала ярдам берйәр ве мусулманлар үстүнлик газанярлар, адалат ерини тапяр. Өз өмрүңи Аллаха багыш этмеклиге нәхили дүшүнмели? Нәме болса-да, нәхили шертлере дүшсең хем, Аллахың разы болҗак шеклинде яшайшыңы довам этдирмек, Онуң канунларына гөрә яшамак, Онуң ахлагы билен ахлакланмакдыр. Нетиҗеде, яман адамлар нәче хиле-дузак гурнасалар хем, үстүнлик Аллахыңкыдыр ве ыхласлы гулларыныңкыдыр. Шу сурада, дүшүнсеңиз, шол хем дуйдурыляр. Шонуң үчин Аллах ёлунда кынчылыклара дучар болан мусулманлар шу сураны көп-көп окап ыбратланмалыдырлар.

100.    Эне-атасыны тагта чыкарды. Онуң үчин сеҗде этдилер. ''Эй какамҗан, ынха бу өң гөрен дүйшүмиң ёргуды, хакыкатдан хем, Раббым оны догры эдип чыкарды. Хакыкатдан хем, маңа ихсан буюрды. Себәби, мени зындандан чыкарды ве шейтан доганларым билен арамы ачандан соң чөлден сизи гетирди. Шүбхесиз, мениң Раббым исләнини гаты инче дүзүп-гурнаяндыр. Ол билиҗи, хөкүм ве хикмет эесидир.

Бу ерде Юсуф(ас)ың ене-де үстүн ахлагына шаят болярыс. Тевхыд дининде эне-ата сылаг-хормат ёкары дереҗеде гоюляр. Себәби, ол адамчылыгың иң белент мертебесидир. Бу барада Расулуллах(сав)иң бирнәче хадислары бардыр. Мысал үчин: ''Эне-ата мерхемет эдиң, олара говы гатнашың'' я-да 'иң согаплы иш хайсы иш?' дийип сораланда, Расулуллах(сав): 'Эне-ата ягшылык этмек' дийип җогап берипдир. Башга бир хадисда, бир адамың гелип, Расулуллах(сав)ден: 'Мен илки билен киме ягшылык этмели, сөйгими гөркезмели?' дийип соранда, Расулуллах(сав): 'Енеңе' дийип җогап берендиги, шол адам сорагыны үч гезек: 'Соң киме?' дийип гайталаса-да, шол бир җогабы аландыгы роваят эдилйәр. Дөрдүнҗи гезек 'Соң киме?' дийип соранда болса, Расулуллах(сав): 'Соң какаңа' дийип җогап берйәр. Эне-ата ягшылык билен адамың бирнәче ишлери багланышыклыдыр. Биз ол сырлара дүшүндириш бермекден эҗиз. Йөне эне-ата билен урушда болан, олара яманлык эден адамдан Аллах Тагала разы болмаяр, рахмет ве берекетини ондан совяр, ишлери угруна болмаяр, дилеглери кабул болмаяр. Эмма шу гүн халкымызда Ислам тербиесинден галан ата-енә хормат дәби йитип баряр. Себәби, инди ол ынанҗа-имана даянмаяр. Ата бабадан гелйән адата даяняр. Йөнекей ата-бабадан гелйән дәп-дессурлар болса, шейтаның азгынлыгына, дүнйәни гуршап алан ахлак бозуклыгына гаршы дуруп билмейәр. Себәби, берк иман дүшүнҗесине даянмаяр.

Юсуф(ас) бу ахлагыны гөркезди ве илки билен эне-атасыны өз тагтына гечирип отуртды. Соңра хемме доганлары оңа сеҗде этдилер. Ягны бу херекет, Аллаха эдилйән сеҗде ялы дәл-де, Юсуф(ас)ың үстүнлигини кабул этмәниң бир ышаратыдыр. Соңра машгала агзаларының арасында мылайым гүррүңдешлик башлады. Юсуф(ас) какасына чагалыкда гөрен дүйшүни ятладып: ''Ынха шонуң ёргуды'' дийди. Ягны он бир йылдыз онуң доганлары, ай ве гүн онуң эне-атасы ве хеммеси оңа сеҗде эдйәрлер. Юсуф(ас) ене-де бу болан затларың хеммеси үчин Аллаха шүкүр эдйәр. Бу ерде Расулуллах(сав)иң шу сөзлери яда дүшйәр: 'Адамың агзындан чыкян хер бир сөз диңе онуң зыянынадыр, диңе Аллахың динини яйратмак үчин айдылан сөз ве Аллахы ятламакдан башга' Аллахың сөйгүли досты болан Юсуф(ас)ың хем хер сөзүнде Аллаха соңсуз шүкүр бар. Себәби, ол хемме үстүнликлериң аңрысында диңе Аллахың ярдамының бардыгыны билйәр. шейтан Юсуф(ас) ве доганларының арасына вас-васа гиризип, агзыалалык ве гөриплик чыкарса-да, Аллах Тагала Өз эрадасы билен хемме зады хайра өврүп, Юсуф(ас)ы зындандан чыкарып, хөкүмдар этди ве әхли доганларыны чөлден гетирип, Мүсүрде ерлешдирди. Себәби, Аллах хемме зады өз планына гөрә эдйәндир. Онуң дүзен планындан хич бир зат чыкмаяр, хатда Онуң душманларының Онуң гулларына яманлык этмеклери хем, Онуң планының бир бөлегидир ве Аллах тарапдарларының үстүн чыкмагына гошант гошяндыр. Ол ягшы ве яман хемме херекет ве вакалары Өз тарапдарларының хайрына өврүҗидир. Ол Өз гулларына ягшылык үстүне ягшылык эдиҗидир. Ол Алимдыр, әлем-җаханда, хатда адамың ичинде болуп гечйән затлардан хабардардыр. Аллах Хакимдыр, екетәк ве иң гүйчли хөкмүровандыр. Ыгтыяр диңе Онуң элиндедир. Адамлар нәче дузак-хиле гурнасалар хем, нәме ишлер этселер хем, нетиҗеде диңе Аллахың диени боляр. Бу аятдан чыкян нетиҗе бар ве мусулманларың шонуң үстүнде көп пикирленип, ыбратланмагы герек. шейтаның адамы аздырмагының бирнәче ёллары бардыр. Йөне иң гүйчли ве иң яманы гөрипликдир. Эгер үнс берсеңиз, башда шейтаның өзи хем Адам ата (ас) гөриплик этмек билен шейтан болды. Себәби, Аллах Тагала Адама (ас) башга Перишделериң билмейән бирнәче атларыны өвретди. иблис болса, шол вагт эййәм көп вагт Аллаха гуллук эдип, улы дереҗә етипди. Ол гөриплик эдип гахарланды ве текепбирленди. Аллахың хөкмүнден нәразы болды ве шол себәпли хем Аллахың рахметинден ковулды. Гөриплик (хасад) башгаларың элинде бар болан Аллахың ныгматларына гөз дикип, гөрүбилмезчилик этмекдир. Расулуллах(сав) шол рухы кеселиң ховпуны бир хадисында шейле беян эдйәр: ''Гөриплик (хасад) бизиң динимизи сырыҗыдыр. Ягны нәхили пәки адамың сачыны сырян болса, эдил шонуң ялы ол хемме согаплары сырып, ёк эдиҗидир.'' Гөриплик бирнәче питне ве гүнәлере себәп боляр. Бирнәче ягшы ве хайырлы ишлере бөвет боляр. Хасад бирнәче мусулманлары хем ялңышдыряр. Җемагатда ве му'минлериң арасында агзыалалык дөредйәр. шейтаның хем иң улы максады шол дәлмидир? Мусулманларың бир ёлбашчы алымың дашында җемленип билмейишиниң себәби шол дәлми? Хакыкатда болса, мусулман адам нәме үчин гөриплик этсин? Ол өз мусулман доганының дүнъеви ве ухравы (ахырете дегишли) үстүнликлерине бегенмели дәлми? Эйсем хер му'мин-мусулманың үстүнлиги җемагатың хем үстүнлиги дәлмидир? Гөриплик эсасан шу ики зат үчин: мал байлыгы ве везипе-абрай үчин боляр. Ыхласлы мусулманың иң улы дүнйә байлыгы иман ве таква дәлмидир? Иң улы абрай ве везипе болса, ахыретдәки абрай дәлмидир? Гой, бу дүнйәде сениң гымматыңы хич ким билмесин, Аллахың гөрмеги ве билмеги етерлик дәлми? Баш болмак арзувы болса, мусулманда хич хем болмалы дәл. Себәби, шол арзувың өзи эййәм мусулманың калбында битаквалыгың, ыхлассызлыгың бардыгыны гөркезйәр. Амаллар Аллах Тагала ве абрай үчин, өвги ве баш болмак үчин дәл-де, диңе Аллахың разылыгы үчин эдилмели дәлми? Хасад диңе ики ягдайда дүрсдир. Оңа гыбта дийилйәр. Ол хем башга бир мусулман доганың бай болуп, өз байлыгыны гарып-гасарлара, дини хызматлара пайлаян болса, шонда мусулман: ''Мениң хем шунча байлыгым болсады, мен хем шепдип пайласадым ве шунча согап газансадым'' дийсе, ол гөриплик дәл, гыбтадыр ве дүрсдир (гүнә дәлдир). Икинҗи ягдай: алыма середип: ''Мениң хем шу алымыңкы ялы ылмым болса ве мен хем адамлара ылым өвредип, шунча согап газансам'' дийип арзув этсе, ол хем дүрсдир. Гөриплигиң галан хемме гөрнүшлери гүнәдир. Аллах Тагала хемме ишлерде Пайхаслы, Ылымлы, Мерхеметли ве Адылдыр.