Başy » Кuran » ЮСУФ СУРАСЫНЫҢ ТЕФСИРИ » БӘШИНҖИ БӨЛҮМ ДАГВАТ МЕКДЕБИ (Юсуф сурасының 100-111. аятлары)
Бәшинҗи бөлүме гириш
Бу ерде Юсуф(ас)ың башына гелен вакаларың тарыпы гутаряр. Ве шу соңкы 11 аятда Аллах Тагала кыссаны җемлемек билен мусулманларың үнсүни кәбир мөхүм нетиҗелере чекйәр. Илки билен Юсуф(ас)ың шүкүр эдиши ве Аллаха йүрекден эден дога-дилеглери гелйәр, соңра болса, Расулуллах(сав)е йүзленме гелйәр. Аллах Тагала бу йүзленмәниң үсти билен бүтин пәк мусулманлара дерс берйәр. Юсуф сурасының ики саны гөзе гөрнүп дуран максады бар.
1. Мекке мүшриклери мусулманлара нәче физики эзъет-сүтемлер берселер хем, дүшүнҗе бабатында олары еңмеселер, Ислам дининиң өңүни алып болмаҗакдыгына говы дүшүнйәрдилер. Оларың эсасы өңде гойян максатлары, мусулман җемагатың агзларының Расулуллах(сав)е болан ынамыны йыкмакды. Олар христиан ве яхуды танышларыны чагырып: ''Шу адамы (Мухаммеди-ас) диңләп гөрүң, китаплардан чылшырымлы сораглар бериң, хей шунуң айдянлары догрумы?'' диййәрдилер. Олар хем Расулуллах(сав)иң янына гелип: ''Сен Аллахың хак Пыгамбери болсаң, ханы бизе Юсуф(ас)ың кыссасыны гүррүң бер'' дийдилер. Аллах Тагала хем шу сураны индерди. Бу сурада Аллах Тагала Инҗил ве Төвратдакыдан хас дүшнүкли эдип, Юсуф(ас)ың роваятыны гетирйәр. Шейлелик билен ''Мухаммед ас. Кур'аны өзүнден тапды я-да башга китаплардан гөчүрди'' дийип айдян төхметлери бидерек ве нетиҗесиз болуп галды. Себәби, Юсуф(ас) барада индерилен аятлар оларың алымларыны хайран галдырды.
Соңра Аллах Тагала мусулманларың кыямата ченли иң улы меселеси болмага довам эдйән дагват проблемасына ышык тутяр. Адамларың нәме үчин дин Ислама гирмейәндигини гиңишлейин дүшүндирйәр. Тарыхда башга Пыгамберлериң хем йөнекей адамлар боландыгы, оларың хем җан эдип, адамлара Хак дини өвредип өтендиклери айдыляр. Олардан өз миллетлери йүз өврүп, душманчылык эден вагтлары, Аллахың олара гарашылмадык ерден ярдам берип, үстүн чыкарандыгы айдыляр. Шейлеликде, Аллах Мекке мүшриклерине соңларының хекәкчилик болҗакдыгыны дуйдуряр ве Хз.Мухаммеде ас. ве му'минлере ярдам берҗекдигини өңүнден айдяр.
2. Юсуф(ас) билен Расулуллах(сав)иң ягдайларының арасында меңзетме гетирилйәр. Иру-гич Расулуллах(сав)иң ве умматының хем, бирнәче нәхаклык ве кынчылык чекенсоң, үстүн чыкҗакдыгы шу роваятың үсти билен дүшүндирилйәр.
101. ''Я Рабби, Сен маңа мүлкден бир несибе бердиң ве маңа дүйшлериң ёргудындан бир ылым өвретдиң. Асманлары ве ери ярадан Раббым, мениң дүнйә ве ахыретде велим (достум) Сенсиң. Мени мусулман эдип ал ве мени ягшыларың санына гош.
Юсуф(ас) хемме зат говулык билен гутарансоң, ене-де бир гезек өз белент адамкәрчилигини гөркезди. Ол Аллах Тагала ики зат үчин шүкүр эдйәрди. 1) Дүнйәде хөкүмдарлык берилди. Ягны дүнйәде белентлик берилди. Хемме Пыгамбериң дүнйәде алып баран гөреши үстүнлик билен тамамланмады. Юсуф(ас)а дүнйәде үстүнлик ве хөкүмдарлык берлен болса, ол Аллахың оңа айратын ныгматыдыр. 2) Дүйш ёргудының ылмы берилди. Бу хем Аллахың берен улы ныгматларының бири, себәби гелеҗеги долы ве догры билйән диңе Аллахың Өзүдир. Ол дүйшүң үсти билен Юсуф(ас)а гелеҗекде болҗак затлары бөлеклейин болса хем, билдирйәрди. Ол болса, өз йүрегиндәкини диңе Аллах билен пайлашды. ''Ики җахан хөкүмдары Сенсиң, шонуң үчин мен диңе Саңа айдярын. Дүнйә ве ахыретде мениң Достум Сенсиң.'' Дост болмаклыга нәхили дүшүнмели? Бу дөвүрде 'Дост' сөзи өз чуң манысыны йитирди. Дост диймек якының, сырдашың, аркалашяның, чәксиз ынаняның, йүрекдешиң, гөвүндешиң диймекдир. Ине Юсуф(ас)ың досты, долы маныда Аллахды. Ол Оңа вепалыды, сөййәрди. Онуң сөййән затларыны эдип, халамаян затларындан гача дурярды. Ол еке өз гүйҗи билен Аллахың шу дүнйәдәки сынагларындан гечип башармаҗагыны билйәрди. Хөкүмдар болансоң, онуң өңүнде гүнә ве азгынчылык, небсине уймаклык мүмкинчиликлери инди көпди. Шонуң үчин ол Аллахдан көмек сорап, Онуң гудратына сыгынярды. Ол Аллахдан ики саны зат дилейәрди: 1) Җанының мусулман болуп чыкмагыны. Ягны ол Аллахдан мусулман шахсыет болуп, мусулман бендә лайык яшап, иң соңунда болса, мусулман болуп өлмәни диледи. Бу дийсең мөхүм меселе болансоң, үстүнде дуруп гечмекчи. Абдулмеҗид Билалы атлы алымың ''Таквалык ве пәкленме ёлы'' атлы китабындан бир-ики мысал гетирип, соңра нетиҗе чыкарҗак болалың.
Бир месҗитде бирнәче йыл бәри азан айдып йөрен бир азанчы бар экени. Бир гүн шол азанчы вагт намазының азаныны айтмак үчин белент минара чыкыпдыр. Шол минараның үстүнден месҗидиң даш-төверегиндәки җайлар ве ховлулар говы гөрүнйән экени. Ол ёкардан, месҗиде гоңшы болуп отуран ховлуда овадан бир гыз гөрйәр ве шоңа ашык боляр. Деррев минарадан дүшүп, шол ховла тарап эңйәр. Ол ховлуда христиан машгала яшаян экени. Ол гызың какасындан гызыны сораса, ол: ''Бизиң динимизе гечсең, өйлен, мен гаршы дәл'' диййәр. Азанчы көп пикирленмән, шол гыза өйленйәр. Ислам дининден чыкып, капыр дине гечйәр. Өйүң эеси азанча: ''Җайың үстүне чык, бир ерден сув гечирйәр. Шоны оңар'' диййәр. Азанчы җайың үстүне чыкяр. Йөне аягы тайып, ере йыкыляр ве җан берйәр. Шейдип, бирнәче йылкы месҗид ыбадатыны бир гүнде зая эдип, имансыз болуп өлйәр.
Бир адам бар экен. Ол күшт ойнамагы дийсең говы гөрйән экен. Хатда намаз вагтыны хем, күшт себәпли гечирйән вагты болян экен. Бир гүн ол агыр кеселләпдир ве җан берме вагты гелипдир. Голайындакы адамлар оңа өлмәнкә, келемесини чөвүртҗек болуп, гапдалындан: ''Лә иләхе иллаллах'' сөзүни гайталасалар, өлҗек болуп ятан адамың агзындан диңе: ''Күшт..,Шах..,Ферзи...'' сөзлери чыкян экени. Иң соңунда ол келемесини айдып билмән өлүпдир.
Бу ики мысалдан биз шу нетиҗәни чыкарярыс: Адамың калбы Аллахың Бармакларының арасындадыр. Адамың калбындакы хапалык бирнәче йылың довамында йыгнанып гелйәр ве нетиҗеде бир гүн онуң калбы шейле бир гараляр велин, ол динден чыкып, капыр болуп өлйәр. Шейлелик билен, ол бүтин өмрүнде эден ягшы амалларыны зая эдйәр. Мусулманларча өлмек үчин, мусулманларча яшамак герек, ыхлас билен, ихсан билен, таква билен. Ине Юсуф(ас)ың хем Аллахдан дилейәни шолдур. Азмакдан, ёлы йитирмекден Аллахың гудратына сыгыняр. Ол Аллахың оны Өз ягшы бенделериниң хатарына гошмагыны дилейәр. Пыгамберлериң, шехитлериң, алымларың, велилериң хатарына...
101. Ине бу гайб хабарларындандыр. Саңа оны вахй билен билдирйәрис. Ёгса, олар ишлерине карар берип, хиле гурнанларында сен оларың янларында дәлдиң.
Бу ерде Юсуф(ас)а, белки-де Расулуллах(сав)е йүзленме бар: ''Серет, Биз саңа гайыпдан, гөз билен гөрүп болмаян әлемден хабарлар берйәрис. Эй Мухаммед (сав), сен не окув гөрдүң, не юрт гөрдүң, не-де язув-позув билйәрсиң. Онда, бирнәче мүң йыл мундан өң болуп гечен Юсуф(ас)ың кыссасыны шейле такык ве догры ниреден билйәрсиң?'' Хатда христиан ве яхуды алымлар хем хайран галярлар. Оларың китапларында ёк затлары хем гүррүң берип дуран Мухаммед(сав)е бу ылмы ким берди? Элбетде, хемме зады Гөрйән, Эшидйән, Билйән екетәк Хөкүмдарымыз Аллах Тагала берди. Ол бизе гайып әлемден Кур'аның үсти билен шу хакыкатлары иберди. ''Сен Юсуфың доганларының өзара гизлин эден гүррүңлерини ниреден билҗек?'' Адам өз ылымсызлыгы ве иман песлиги себәпли, өз яман ишлерини адамлардан гизлеҗек боляр. Эмма Аллахың ылмындан ве назарындан гачып болмаяндыгыны көпленч хасаба алмаяр. Ине шол ерде-де улы ялңышлык гойберйәр. Ислам дининиң гөзеллиги шондадыр, ягны му'миниң калбындакы иман ве ыхласының хич кимиң гөрмейән еринде-де оны яман ишлерден сакламагындадыр. Шол иман ве ыхлас болмаса, адамың өз рухунда хем, җемгыет яшайшында хем хич вагт пәклик ве тертип-дүзгүн болмаз. Шонуң үчин имана даянмаян җемгыет дүзгүнлерине хер адамың херекетлерини ызарлап дурян йөрите барлаг эдаралары бар. Шол барлаян адамлары барлаянлар хем бар... Ягны җемгыетде хич ынам ёк. Шонча барлаг эдаралары болса-да, нетиҗе ёк. Азгынлык, парахорлык, харамчылык, огрулык, алдав, төхмет, адалатсызлык довам эдйәр. Адамларың болса: ''Нәме үчин шейле болярка?'' дийип шол урнуп йөрүшлери...
102. Ве адамларың көпүси, сен нәче урунсаң-да му'мин дәлдирлер.
Бу ерде Расулуллах(сав)е йүзленмек билен бир вагтың өзүнде, Аллах Тагала кыямат гүнүне ченли Ислам дининиң аладасыны эдип, адамлара иманы дүшүндирмек үчин җан эдйән хемме му'мин бенделерине йүзленйәр. Адама иман бермек диңе Аллахың элиндедир. Исламы яйратмак ислейән адам нәче җан этсе-де, Аллах Тагала хыдает бермесе, адамлар иман гетирип билмезлер. Йөне бу ерде деррев ялңыш пикир дөремеги мүмкин. Шонуң үчин башдан шонуң өңүни алмага чалышалың. Догры, хыдаети берйән Аллахдыр. Йөне көп зат адамың өзүне баглыдыр. Адам хайсы тарапа ымтылса, Аллах хем шол адама шол тарапа гүйч-бат берип гөнүкдирйәр. Ягны Аллах Тагала адама өз йөреҗек ёлуны сайламакда азат эрк-эрада берипдир. Эгер адам өз ярадылышы барада пикирленсе, ниетинде ве амалында ягшылык болса, Аллахы танама ыхласы, пәклик ве адалат ислеги бар болса, ол Аллахың рахмет назарына дүшйәр ве иншаАллах иру-гич хыдаете говушяр. Эгер му'минлериң Ислама гирмезден овалкы ягдайына середип гөрсеңиз, олар өң нәхили надан болсалар хем, калпларында ягшылыга бир ымтылышың боландыгыны гөрерсиңиз. Ягны калпларындакы өз пәк ярадылыш тебигатларындан гелип чыкян иман тохумы энтек долы йитип гитмәндир. Ве бир гүн олара шу бейик хакыкаты бири өвредйәр, олар иман эдйәрлер. Гөзләп йөрен хакыкатларыны, гөвне җай акыда, дүшүнҗе ве яшайыш усулыны тапярлар ве элъетмез багта, рухы хузура говушярлар. Эмма адамда диңе занны яманлык бар болса ве дурман диңе яман ишлер билен калбыны гаралтмага довам эдйән болса, ахыры соңы онуң калбы шейле бир дереҗеде гараляр велин, хыдаята япык ве көр боляр. Диймек, Аллахың адама хыдаят бермегинде, адамың өзүнден хем көп зат герек. Илки билен шол хыдаете ымтылыш, ислег герек. Исламы адамлара етирмек үчин җан эдйән адамлар хич вагт: ''Бизиң чакылыгымыз нетиҗе беренок'' дийип, өзлерини гынамалы дәл, Аллаха тевеккүл этмеги башармалы. Расулуллах(сав)иң хут өзүнде хем: ''Нәме үчин адамлар иман гетиренок?'' дийип, көп өзүни гынама, дертленме, өте аладаланма болупдыр. Аллах Тагаланың шол барада хут өзүне ве шол ягдая дегишли индерен 2-3 саны аяты керимеси бар. Ине шу ёкардакы аят хем шоларың биридир. Себәби, Расулуллах(сав) шу ягдайың үстүнде Мекке дөврүнде көп аладаланыпдыр. Юсуф сурасының хем хут Мекке дөврүнде, Исламың энтек эҗиз вагтында ве мусулманларың көп эзъет-сүтем чекйән вагтында индерилендигини ятладып гечелиң. ''Сен сөййән адамларыңы Аллахың изни болмаздан хыдаята говушдырып билмерсиң...'' я-да ''Адамлар имана геленок дийип, өзүңи гынама...'' мазмунлы аятлар хем шол меселеде инен аятлардыр. Йөне бу диймек дәлдир: 'дагваты (дине чагырмагы) бес этмели', себәби биз адамларың калбыны, ички дүнйәсини долы билмекден эҗиз. Шонуң үчин айтмагы ве дине чагырмагы довам этмели. Бу, кечә дамдырылып дуран сува меңзейәр. Ахыры бир гүн шол сөзлеримиз калп кәсесини долдурар ве адам пикирленип, иру-гич иман гетирер.
Дине чагырян адам хем өз эдйән улы согаплы ве мукаддес дагват ишини иң гөзел шекилде берҗай этмели. Көпленч мусулманлар: ''Дүшүндирдим, иман эденоклар, Аллах хыдаят беренок'' дийип, өз везипелеринден аңсат сыпҗак болярлар. Ёк, илки билен дагваты иң гөзел шекилде, уссатлык билен берҗай этмели, соң Аллахдан дилег эдип, Оңа тевеккүл этмели. Шонуң үчин бир аятда Аллах Тагала: ''Эй Мухаммед, дине иң гөзел шекилде чагыр...'' диййәр.
Дине гөзел шекилде чагырмаклык нәме? Оны ниреден өвренмели? Элбетде Кур'андан ве Расулуллах(сав)ың пәк Сүннетинден. Себәби, иң тәсирли дагват Кур'аның өзүдир. Ол өз башына бейик Дагват китабыдыр. Хер кыссаның, хер сураның, аятларың ерлешдирилишиниң өзболушлы дине чагырыҗы, адамың тебигатына ве аңына чуң тәсир эдйән васплары бардыр. Шонуң үчин Аллах Тагала айдяр: ''Кур'ан билен олара дагват эт (гөреш алып бар)...'' Расулуллах(сав)иң яшайшындакы пайхаслар болса, хер бир мусулман үчин ыбратлыдыр ве кыямат гүнүне ченли хер бир дурмуш меселесинде болшы ялы, дагват меселесинде хем иң гөзел ве дүйпли мысалдыр. Бу ерде кәбир дагват усулларыны санап гечмекчи. Йөне иң улы дагват мекдебиниң му'миниң өз теҗрибесидигини хем унутмалы дәл:
1. Илки билен адамы говы танамалы. Онуң шүбхелерини, иман песлигиниң себәплерини говы өвренмели
2. Шоңа гөрә дагват усулыңы кесгитлемели, беҗериш дүзмели
3. Дагват ызыгидерли, басганчаклайын ве чуң хәсиетли болмалы, берк делиллере даянмалы
4. Дагват эдйән адамың өзи хемме бабатда айдян затлары билен лайыклыкда яшап, хемме тараплайын мысал болмагы башармалы
5. Ниет пәк болмалы: диңе Аллахың разылыгы. Дагват эдйән адамыңдан башга хич хили дүнъеви пейда ве бәхбиде гөз гыздырмалы дәл
6. Дагват эдйән мусулман нәче ылымлы болса, шонча дагваты тәсирли боляр. Себәби, дүшүндирйән задына илки билен онуң өзи долы дүшүнйәр ве йүзе чыкян эсасы сораглара җогап берип билйәр
7. Дагватда хич вагт ховлукмалы дәл, дагват эдилйән адамың гөвнүне дегмели дәл, масгара этмели дәл, утандырмалы дәл. Шейлелик билен оңа тәзе яшайыша башламага пурсат бермели
8. Герек еринде совгат билен, ягшы сөз билен өвмеги, хөвеслендирмеги башармалы
9. Илки билен Аллах, Пыгамбер ве Ахырет хакыкатларының үстүнде берк дурмалы. Гөни амал этмегини талап эдип, йүрегине дүшмели дәл. Илкинҗи әдими өзүниң әтмегине гарашмалы. Эсасы зат, ховлукдырмалы дәл, өз ёлуны өзүниң сайламагына ве Дине аңрысы билен дүшүнмегине гарашмалы
10. Илки билен Кур'ан окамагыны ёла гоймалы. Себәби бир алымың айдышы ялы, Кур'ан окамак Аллах билен геплешмекдир ве онуң тәсири билен башга хич зат дең болуп билмез
11. Дагват эдилйән адамың дашкы гатнашян адамларыны чалышмалы, оны пәк му'минлер ве алымлар билен гатнашдырмалы, оңа вагтыңы ве үнсүңи бермели
12. Дине гирмегине пәсгел болуп дуран дүнъеви бөветлери ягдай болдугындан айырмага чалышмалы, ярдамчы болмалы
13. Ол дагватчыда ак йүрекден көмек этмек дуйгусыны гөрмели
14. Яман хәсиетлерден ве яман адамлардан дашлашдырып, пикирленме-ойланма ёлуна итермели. Ниреде ве нәме геплемелидигине үнс бермели, пурсатлары говы ве ерликли уланмалы
15. Иң эсасы зат, Аллахдан шол адама хыдаят бермеги үчин үзнүксиз дилег этмәге довам этмели. Себәби, калплар Аллахың элиндедир
16. Дагват эдилйән адамың дилини, дәп-дессурларыны, дурмуш проблемаларыны говы билмели. Айдян ве талап эдйән затларың реал (амал эдип билҗек дереҗеде) болмалы
17. Дагват адамың ылым, аң ве медени дереҗесине гөрә болмалы. Дүшүнмеҗек дилинде гүрлешмели дәл ве гөтермеҗек йүкүни йүклемели дәл
18. Дине гиренден соң онуң үстүнде ызыгидерли кәмиллешдирмек ишлерини довам этдирип, өзүңден хем бейик дереҗә (ылым, таква, эдепде) етмеги үчин ёл ачмалы
19. Дагватың үстүнликли ве нетиҗели болмагы үчин дине гирен адамларың нәхили себәплер билен, нәмеден тәсирленип дине гирендиклерини өвренмели. Герекли ыбратлар алып, шолары уланмалы
20. Несихатың гөрнүшлерини көпелтмели. Китап, газет-журнал, кино, месҗит, вагыз ве ш.м. Диниң шу дөврүң проблемаларына берйән анык ве үстүн җогапларыны билмели.
Дагватың нетиҗе бермейәндигине хич вагт гынанмалы дәл, согап ве муздуна диңе Аллахдан гарашмалы. Аятда гечйән ''адамларың көпүси'' сөзүне үнс бериң. Кәмил ве ыхласлы му'минлериң саны хемише аз боландыр. Дагватда ылым, сабыр, пайхас, теҗрибе ве ыхлас хөкманы герекли затлардыр. Бу меселеде Фетхи Екен, Мәммет Гөкдаш, Мунир Гадбан, Ахмет Өнкал, Сеййид Мевдуди ялы алымларың Ислам дагватының усуллары барада китапларыны окамагы маслахат берйәрис.
103. Шу эдйән ишиң үчин олардан төлег хем талап этмейәрсиң. Бу диңе бүтин әлемлере бир өвүтдир.
Бу аятда хайран галдырыҗы бир социал хакыката үнс чекилйәр. Хакыкатдан-да Пыгамберлер тарыхына башдан-аяк үнс беренимизде, хич бир Пыгамбериң өз алып барян дагват иши үчин адамлардан төлег я-да бир бәхбит соранына габат гелип болмаз. Себәби, Пыгамберлериң везипеси, адамлара хак динини дүшүндирмекдир. Исламың душманлары шейле-де мусулманлара шүбхе ояндырмак үчин хер хили төхметлер атярдылар. Бу хакыкатың шу ерде гетирилмегинде улы маны бар. Ягны Расулуллах(сав)иң ве Юсуф(ас)ың адамлара хак дини етирмекде, Аллахың разылыгыны газанмакдан башга хич хили максатлары ёкды ве болуп хем билмезди. Себәби, диңе Пыгамберлер дәл, эйсем хер бир му'мин эдйән хер бир ишини халыс Аллах үчин эдйәр ве муздуны хем диңе Аллахдан умыт эдйәр. Аятың бу хөкми диңе Расулуллах(сав)е дегишли болман, бүтин му'минлере дегишлидир. Хас хем шу дөвүрде адамларың бир-бирине ынамының гачан вагты; догручыллык, пәклик, бир-биреге ягшылык этмек ялы хәсиетлериң йитип гиден вагты мусулманларың шу аята хас үнс бермеги герекдир. Адамзат тебигаты нәче вагт-дөвүр гечсе-де үйтгемейәр ве шол бир дуркуны саклаяр. Ядыңызда болса, Расулуллах(сав)иң янына Курейш мүшриклериниң ёлбашчылары гелип: ''Эй Мухаммед, эгер саңа байлык герек болса, бизиң хеммәмиз орта белли мукдарда байлык үйшүрип, сени арамызда иң бай адам эдели. Эгер саңа аял гөзеллиги герек болса, биз саңа Арабыстаның иң бай аялыны гетирип никалалы. Эгер саңа хөкүмдарлык герек болса, биз сени арамызда хан эдип сайлалы. Эгер сениң бир яравсызлыгың бар болса, я-да сени җын уран болса, Арабыстаның иң гүйчли тебиплерини гетирип, сени беҗердели. Йөне сен шу диниңи яйратмагы бес эт'' дийипдилер. Себәби, бу надан адамлар хемме адамлары хем өзлери ялы дүнйәпараз, ач гөзли ве диңе өз дүнъеви бәхбитлерини ковалаян дийип пикир эдйәрдилер. Себәби, хер бир адамың дүнйә гарайшы өз медени ве ылым дереҗесине гөрәдир. Олар Аллахың разылыгы, ыхлас, ихсан ялы затлара ниреден дүшүнсинлер? Расулуллах(сав)иң алып барян шу ыхласлы дагватына, берилйән эзъетлере сабырлы, чыдамлылыгына, адамлары өз дашында җемлемегине, берк тутанерлилик ве карарлылыгына хем олар өз дүшүнҗелерине гөрә гараярдылар. ''Мунуң хөкман бир дүнъеви бәхбиди болаймалы'' диййәрдилер. Тарыха середип гөренимизде, мусулман херекетлерден башга хемме социал херекетлериң дүйбүнде шол херекетлериң лидерлериниң бәхбиди бар. Миллетпаразлар, коммунистлер, өзлерине демократ дийип орта чыкянлар... буларың хеммесиниң өз идеологияларында шахсы бәхбитлери хөкман бардыр. Йөне олар оны уссатлык билен яшырманы башарярлар: ''Халк үчин, адалат үчин, говы яшайыш үчин'' диен болярлар. Эмма мусулманларың ягдайы дүйбүнден башгача, себәби оларда Аллаха ве ахырете берк иман бар. Шонуң үчин, Пыгамберлериң кыссаларыны окап гөрсеңиз, оларың хер бириниң өз кәри барды: Мухаммед (сав) сөвдагәр, Давуд (ас) демирчи, Идрис (ас) тикинчи, Муса (ас) чопан ве ш.м. Расулуллах(сав) бир хадиси шерифинде айдяр: ''Адамларың элиндәки байлыга гөз дикмәң. Шонда адамлар сизи говы гөрер''. Адамың тебигаты шейле, ол өз җанындан соң иң көп сөййән заты шол байлыгыдыр ве шол байлыгына гөз диксең, деррев гахарланып, йигренип башлар. Шонуң үчин мусулман алымлар ве дагватчылар (дине чагырыҗылар) адамлара мәтәч болмаҗак болуп, кәр эдинйәрлер ве өз чөреклерини хич киме йүк-миннет болман, өзлери газанярлар. Гарыплыкда яшасалар хем, хич вагт башгалардан зат сорамаярлар. Расулуллах(сав)иң садака кабул этмейши шоңа иң говы мысалдыр. Ол нәче ачлык-хорлук чексе-де, хич хачан садака кабул этмән, диңе совгат кабул эдйәрди (гелен совгатлары хем өзүне сиңдирмезди, мәтәчлере берерди). Мусулман дагватчылар хем шу меселә айратын үнс бермели. Адамлардан дагват эдениң үчин, хатда Кур'ан өвредениң үчин хем хак талап этмели дәл. Бир гүн Расулуллах(сав)иң янына бир адам гелип: ''Я Расулаллах, мен бир адама Кур'ан окамагы өвретдим, ол маңа ок атян яй совгат берди'' диййәр. Расулуллах(сав): ''Совгат алма, ызына бер'' дийди. Ол адам: ''Мен ол яйы дин үчин сөвешде уланҗак ахырын'' дийди. Расулуллах(сав): ''Шонда-да алма, ызына бер'' дийип, берк табшырды. Бу хадисдан чыкян нетиҗе шудур: Расулуллах(сав) гелеҗекде көп адамың дини газанч чешмесине өвүрҗркдигини билйәрди. Шонуң үчин башдан гадаган этди. Дини өвренмек ве өвретмек хер бир му'мине парздыр ве бу амаллары халыс диңе Аллахың разылыгы үчин этмели. Башга хич хили бәхбиде ковалашмалы дәл. Бу ерде бир алымың сөзлерини гетирмек ерликли болар: Самарканд юрдунда илкинҗи медреселер ачыланда, бир алым: ''Эй-вай, ылмың иши гайтды'' дийипдир. ''Эй алым, нәме үчин бейле диййәрсиң? Медреселер ачылса, яшлыкдан дин өвренилсе, ымам-алымлар тайярланас говы дәлми?'' дийип сорасалар, ол алым шейле җогап берипдир: ''Өңлер адамлар гүндизине ишләп, агшамларына месҗиде йыгнанып, дин ылмыны өвренердилер. Дини өвренмеклеринден максатлары, өз яшайышларыны Аллахың разылыгына гөрә дүзетмекди, согап газанмакды. Оларың башга хич хили бәхбитлери ёкды. Эмма инди адамлар дини өвретмеклиге бир кәр хөкмүнде середип башларлар. Олар: 'Медресәни окарын, соң адамлара дин өвредип, шондан чөрегими газанарын' дийип башларлар. Себәби, эллеринде башга кәр болмаз, башга иш оңармазлар. Шейлелик билен, адамлар дин өвретмеклиге бир газанч чешмеси хөкмүнде гарап башларлар. Бу болса, ылмың берекетини ёк эдер.'' Хакыкатдан-да, шу гүн көп адам дин ылмыны – яс-аята гатнашарын, тебәрек-йәсин чыкарын, шейдип чөрегими газанарын – дийип өвренйәр. Бу болса, дүйбүнден ялңыш, себәби ниетде пәклик, Аллахың разылыгы ёк. Адамлар дүнъеви бәхбит үчин вагыз эдйән адамы диңлеселер хем, хич вагт оңа йүрекден ынанмазлар ве голдамазлар. Шейлелик билен бир-ики адамың ниетиниң бозуклыгы себәпли, адамларда Ислам динине совуклык дөрейәр, шүбхелер бой берйәр. Себәби, адамлар исламы шол бәхбитчилериң шахсыети билен өлчейәрлер. Шонуң үчин мусулманлар шу меселеде дийсең сересап ве әгә болмалы. Ыхласлы ве пәк мусулманлары етишдирмек үчин илки билен өзлеримизиң ыхласлы ве пәк болмагымыз герек. Шу аятда мүшриклере-де ачык йүзленме ве дагват бар: ''Эй адамлар, пәк мусулман шахсыетлере середип гөрүң. Олар шу эдйән вагыз-несихатлары үчин сизден бир зат хантамамы? Пикирленип гөрүң, олар шунча кынчылык-эзъетлери нәме үчин чекйәрлер? Олар шунча ынамы-ыхласы ниреден алярлар? Олар хем сиз ялы аладасыз, диңе рахат дүнйә яшайышына чүмүп, аркайын яшап билердилер ахырын, нәме үчин олар дини яйратмак үчин җан эдйәрлер? Умуман, оларың шахсыетине середиң ве ойланып гөрүң. Оларда Аллаха ве Ахырете иман болмасады, хас улы сылаг-газанҗа гарашян болмасалар, олар шейдип яшардылармы? Олар кем акыл дәл ахырын. Гайта мусулманларың көпүси җемгыетиң иң пәк, ахлаклы, акыллы адамлары дәлми нәме? Шу делиллериң өзи сизиң иман этмегиңиз үчин, ыбрат алмак үчин, догры ёла ымтылмак үчин етерлик дәлми?''
104. Асманларда ве ерде үстүнден барып дуран нәче аятлары бардыр. Олардан йүз өврүп гечип гидйәрлер.
'Аят' сөзи, арапчада диңе суралардакы бир сетире, бир сөзлеме дийилмән, эйсем Аллахың тебигатдакы ве яшайышымыздакы хер бир гудратына, хер бир канунына, кераматына дийилйәр. Мысал үчин, пасылларың чалшып дурмагы Аллахың эрадасы билен боляр. Диймек, ол Аллахың бир кануны, бир аятыдыр. Аллахың аятларыны ики эсасы топара бөлүп болар. 1) Тебигатдакы аятлары. Ягыш, гар, ер ыранмагы, гураклык, шемал, ай-гүнүң чалышмагы... буларың хеммеси Аллахың тебигатдакы аятларыдыр. Олар адамың дашындан болуп гечйән затлардыр. Эмма оларың хеммесинде калп гөзи ачык, хакыкат гөзлегиндәки адамлар үчин көп-көп аятлар-ыбратлар бар. 2) Адамың җемгыет ичиндәки ве шахсы дурмушындакы Аллахың аятларыдыр. Пыгамбери я-да хак ёлуна чагырян адамы диңлемән, азгынчылыкларына довам этселер, иру-гич Аллах шол миллети хеләк эдйәр. Йөне адамлар шол хакыката дүшүнмейәрлер (дүшүнеслери геленок), гөрмедиксыраярлар. Аллах Тагала ине шу хакыката үнси чекйәр: ''Хеләк болан миллетлериң яшап гечен шәхерлериниң харабаларыны хер гүн гөрмейәрсиңизми? Нусай, Мерв-Маргуш, Әнев ялы, Машад-Мисириан ялы шәхер медениетлери нәме үчин миллетлери билен биле йитип гитдилер? Азгынчылыклары себәпли дәлми? От-япракларың Томусда гүлләп өсүп, Гүйзде саралып гачмагы, Бахар паслы болса, тәзеден дирелмеги адамың хем яшайышында өлүмден соң тәзе дирелиш ве яшайышың бардыгына делил дәлми? Ай-гүнүң белли дүзгүне гөрә айланып дурмагы, пасылларың чалышмагы, ерде дагларың ве ёлларың ерлешдирилмеги ве ш.м. Аллахың екетәклигине делил дәлми? Шуңа меңзеш Аллахың бирлигини, дүнйә яшайышының панылыгыны, диңе ве диңе Аллаха гуллук эдип яшамалыдыгыны гөркезйән ниче аятлар бар''. Йөне адамзада шол аятлар өз таквалыгына, ылмына ве иманына гөрә сырларыны ачяр. Дүнйәниң хапасына, зовкы-сапасына, кейпи-азгынчылыгына чүмүп гиден адам хич вагт шоңа дүшүнмез. Оңа шол гудратлары гөрүп билмек, гөрсе-де шолардан нетиҗе чыкармак, ыбрат алмак несип этмез. Булардан башга-да, адамың хут өз дурмушында, тебигат-хәсиетинде көп-көп ыбратлар бардыр. Расулуллах(сав)-иң: ''Өзүни билен Раббыны билер'' диен хадисы шоңа ышарат эдйән болса герек.
Нәме үчин адам хемише адалаты говы гөрйәр ве гөз өңүне гетирйән адалаты хемише Аллахың шеригаты билен дең гелйәр? Меселем, өзүмиң шаят болан бир вакамың үстүнде дуруп гечмекчи. Мусулман юртларың биринде уммасыз байлыга эе болан бир адам барды. Ол мыдама телевидение ве радиода чыкыш эдип, Ислам динине дил етирер йөререрди. Шеригатың диңе бир көне дәп-дессурлардыгыны ве оларың манысының ёкдугыны өңе сүрйәрди. Бир гүн онуң оглуны өлдүрдилер ве җенаятчылары тутдулар. Ганхорлар зындан җезасына хөкүм эдилдилер. Ол адам болса, олара атув берилмегини талап эдйәрди. Ягны ''Гана-ган, җана-җан'' кануныны талап этди. Себәби, бу Аллахың адалаты ве диңе шол хем догры, хем адамың тебигатына-да лайыкдыр. Эмма мундан сәхел вагт өң онуң өзи: ''Аллахың кануны көнелишди, онуң билен инди яшап болмаз'' диййәрди. Адам ислесе-ислемесе, өз тебигатында хем Аллахың аятларыны гөрүп билер. Нәме үчин башына кынчылык дүшен, өлүм ховпуна учран адам, өң ынанчсыз хем болса, деррев: ''Аллах, Өзүң көмек эт'' дийип ялбарып башлаяр? Себәби, адамың тебигатында Аллаха ынанч бар ве ол улы ховпа душ болан вагтында шол ынанч онуң өзи хем билмезден дашына чыкяр, өзүниң бардыгыны билдирйәр. Эмма адамлар шол аятлары хем гөрмейәрлер ве гөрмек ислемейәрлер. Хатда хакың ёлуна чагырян адамлар олара шол аятлары ятлатсалар хем, олар гөрмедиксыраярлар, кетҗаллык ве текепбирлик эдип, йүз өвүрйәрлер. Аллах Тагаланың бизиң төверегимиздәки аятларыны санап отурмалы. Йөне япык калба нәче мысал берсең-де, пейдасы болмаз.
105. Оларың көпүси Аллаха ширк гошмаздан иман этмезлер.
Аяты илки оканыңда аклыңа гелйән маны шудур: Бу аят мушрик ве капырлара дегишли болуп, оларың Аллаха ынансалар хем, янындан башга ойлап тапан бутларыны ве ылахларыны Оңа шәрик гошмакларыдыр. Ягны Мекке мүшриклериниң өз Лат, Менат, Узза ялы бир топар бутларыны Аллах билен билеликде (янында) өзлерине худай эдинмеклеридир. Христианлар болса, Меръеми, Исаны, Җебрайыл перишдәни Аллаха шәрик тутуп, ылах эдиндилер. Яхудылар болса, Узейри, өз руханы ве алымларыны Аллаха шәрик тутундылар. Башга капырлар болса, өз небислерини, кәбирлери өз ёлбашчыларыны, кәбирлери пул-байлыгы, өз шехветлерини ылах эдиндилер.
Йөне бу аят диңе капырлара адреслененмикә, я-да мусулманларың хем белли бир бөлегине адресленен болуп билерми? Мусулманлара-да дегишли болса, онда нәхили дегишли ери бар? Адамзадың тебигатында, ылымсызлыгы ве нәшүкүрлиги себәпли, хемише Аллаха шәрик гошмак ниети бардыр. Шу дөврүң адамларына середип гөрелиң, олар Аллаха ынансалар хем (атеист инди галмады), хөкман яны билен башга-да ойлап тапан ылахларыны шәрик гошярлар. Я ата-бабадан галан дәплерини, я өз психологиясындакы нәсазлыклар себәпли, гөвнүне гетирен ырымларыны Аллахың эмрлеринден ёкарда я-да иң болманда шолар билен дең тутярлар, я-да капырларың тәзе дүнйә медениетиниң тәсиринде галып, капырларың ызына дүшүп йөрлер (капырлардан өвренен затларыны Аллахың буюрян затларындан ёкары я шолар билен дең тутярлар). Нетиҗеде, пәк тевхыд ынанҗындан хем Улухыет (диңе Аллахың хөкүмдарлыгы), хем Рубубиет меселесинде даш дүшйәрлер ве ширке чүмйәрлер. Аллаха ширк гошян адам нәче өзүне мусулман дийсе хем, пейдасы болмаз. Ынанчда нәсазлык болансоң, яшайышда ве амалда хем догры (тевхыда лайык) яшайыша гарашмак мүмкин дәл, болуп билҗек зат дәл. Шонуң үчин оларың Аллаха ынаняндыгыны айтмакларының хем хич хили әхмиети ёкдур. Кә адамлар: ''Мен Аллах ынанярын ахырын'' диййәрлер. Эмма ынанҗың нәдогры болса ве догры ынанҗа лайыклыкда яшайыш алып бармасаң, нәме пейдасы бар?
Меселә башга тарапдан середип гөрелиң. Му'мин адам хемише өз ичкки дүнйәсини барлап дурмалы. Онуң хабары болмаздан, калбында Аллах билен билеликде башга бир ылах дөрән болмагы мүмкин. Билшимиз ялы, ширк иң улы ве багышланмаян гүнәдир, зулумдыр. Нетиҗеси болса, Довзахдыр. Хадис-и Шерифде айдылышы ялы, гараңкы гииҗеде, гара дагың үстүнде гара гарынҗаның гымылдысындан-да хас гизлиндир ве шол себәпли хем, дийсең ховплудур. Шонуң үчин ширк беласындан хемише Аллаха сыгынып гезмели. Себәби, калплар Аллахың бармакларының арасындадыр. Шонуң үчин хер бир мусулман шу меселе барада йыгы-йыгыдан ойланып, калбыны ве амалыны барлап дурмалы, өзүни умуман контролда сакламалы.
Бу аят Аллахың ёлунда җан эдип йөрен мусулманлара-да дегишлидир: 1) Калбыңда билдирмән, ёлбашчылык (эмир болмак) арзувы, мен-менлик кесели, өзүңи кәмил ве етерликли гөрмек дуйгулары дөрәп билер. 2) Гөриплик, өйке-кине, дини өз бәхбиди үчин уланмак ялы амал ве дуйгулар дөрәп билер. Кә махал му'мин шол кеселлериң дөрейшини билмән хем билер. 3) Өзүне шол кемчиликлер айдылса, гахарланып, җемагатдан өйкеләп, йүз өврүп гидйән ягдайлары хем боляр. Шейлелик билен мусулманларың арасында фитне ве оңшуксызлыклар башланяр ве Исламың яйрамагына көп зыян етйәр.
Нетиҗе хөкмүнде шуны айдып билерис: Му'мин адама хич вагт рахатлык ёкдур. Ол өзүни (небсини, ички дүнйәсини) хемише барлап дурмалы, өз ичиндәки ве дашындакы гөреши довам этдирмели. Бу дүнйәде оңа говшамак ве ядамаклык, рахатланмаклык ёкдур. Ол хемише мелгун шейтандан әгә болмалы. ол адамы хемише ширк ёлуна итерҗек болуп дурандыр.
106. Я инди Аллахың азабындан (җезасындан), умумыны (хеммесини) сарсҗак бир беланың гелмегинден я-да билмән-дуйман дуркалар, өзлерине дуйдансыз кыямат сагадының гелмеҗекдигинден аркайынмыдырлар?
Ынсаның тебигаты унудыҗы ве нәшүкүрлиге мейиллидир. Ол деррев ягшылыгы ве рехимлилиги унудып, азмак билендир. Ол деррев аркайынлашмак ве текепбирленмек билен боляр. Ине шонуң үчин Аллах Тагала хак ёлуна чагырыҗыларың дагват-несихатларына гулак асмаянлара йүзленйәр: ''Сиз нәме, өлүм гелмез өйдйәрсиңизми? Сиз нәме, кыямат гүнүнден аманмы? Кыямат сизе дегишли дәлми? Хасап-хесибе чекилмерис өйдйәрсиңизми? Хер бир яманлыгыңыза сораг бардыгыны унутдыңызмы? Ери, онсоң нәдип бейле бипервай болуп билйәрсиңиз? Нәме үчин хакыката гулак асман, шол өңки шейтаны ёлуңыздан урдурып барярсыңыз?''
Адамзады көпленч шейтан: ''Энтек вагт бар, яшың улалышанда дин ёлуна гирерсиң'' дийип алдаяр. Йөне бу вас-васа диңе яландан ыбаратдыр ве хич хили манысы ёкдур. Нәме үчин? Бир-ики себәбини ылмымыз етдигинден гетирҗек болалың: 1. Адамың нәче яшаҗакдыгы диңе Аллахың Өзүне беллидир. Адамың өзи оны билмейәр. Адамың он йылдан, белки бир айдан, белки бир сагатдан өләймеги мүмкин. Йөне өзи оны асла аңшырып билмез. 2. Адамың аңында 'гаррылыкда өлүнйәр' диен пикир орнашыпдыр. Йөне статистика середениңде, гаррап өлйән адамларың мөчбери 30-40 %- ден гечмейәр. Өлйәнлериң галаны 40 яшдан өң бу дүнйәни терк эдйәрлер. Өлүм хем алымларың айтмагына гөрә, өзболушлы бир кыяматдыр. Себәби шол вагт амаллар, хем согап, хем гүнәлер кесилйәр. 3. Ондан башга-да, ислендик вагт кыямат гопуп билйәр. Онуң аятларда ве хадисларда беян эдилйән хемме аламатлары эййәм йүзе чыкды диен ялы. Расулуллах(сав) бир хадисында: ''Мениң билен кыяматың арасы шу ики бармагың арасы ялыдыр'' дийип, сүем бармагы билен орта бармагыны гөркезипдир. Шондан бәри 1428 йыл гечди. Эдил шу вагт кыяматың нә дереҗе голайдыгыны өзүңиз пикирленибериң. Аятда айдылышы ялы, 'кичи кыямат' дийип атландырылян өлүм хем, хемме адамың хеләк болян дүнйә кыяматы хем дуйдансыз затлардыр. Адам дүнйә аладалары билен гүмра болуп гезип йөркә, кыямат гелер дуруберер. 'Шуны этмели экеним' дийип, пушман этмек пейда бермез. Акыллы адам шу вагтдан шу затлары пикир этмели.
107. Олара айт: ''Ынха мениң ёлум. Мен ынандырыҗы делиллер гөркезип, ынсанлары Аллаха чагырярын. Маңа уйянлар хем шоны эдйәрлер. Аллахы хер түйсли кемчиликлерден тесбих эдйәрин (узак тутярын) ве мен мүшриклерден дәлдирин.''
Кур'аның хакдыгына аятлардакы бирнәче инчеликлер хем ышарат эдип дур. Меселем, аятларың көпүсиниң ''Кул'', ягны: ''Айт'' сөзи билен башланмагы шолардан биридир. Инҗил ве Төврата (хәзирки оларың ёйлан формаларына) середениңде, хайсы сөзүң кимиңкидигине дүшүнип боланок. Аллахың сөзүми, Иса(ас)ың сөзүми я-да роваят эдйән апостолларың сөзүми, дүшер ялы дәл. Бу ерде болса, гөни Расулуллах(сав)е йүзленме бар: ''Олара айт: 'Мениң кәрим-кесбим, ишим, ёлум, алып барян угрум, максадым – адамлары Аллахың динине чагырмакдыр; пулсуз-миннетсиз, бәхбитсиз-пейдасыз, диңе Аллахың разылыгы үчин. Ягны мени Аллах Тагала шонуң үчин адамлара Пыгамберлик везипеси билен угратды.''
Адамлары оярмак, дүшүндирмек, догры ёла гөнүкдирмек, мысал болмак, бейик му'мин ахлагыны гөркезмек үчин Мухаммед(ас)а Пыгамберлик берлен. Расулуллах(сав) иң соңкы Пыгамбер болансоң, инди ондан соң Пыгамбер гелмез. Шонуң үчин Расулуллах(сав)иң ишини, дини яйратмак везипесини биз довам этдирмели. Шонуң үчин бу аят бизе-де дегишли болуп дуряр. Аятда гечйән 'Басырет билен' сөзи өңденгөрүҗилик, пайхас, ылым билен диймеклиги аңладяр. Ягны дагваты хем пайхас-ылым билен, ылмыны билип, дүшүнип йөретмели.
Башга-да бу аятда Расулуллах(сав)е: 'Мен ве мениң билен шу дин ёлунда йөрейәнлер Аллахы бирлейәрис, Оңа гуллук эдип, Оны пәклейәрис (онуң пәкдигини боюн алярыс) ве биз Аллаха хич вагт шәрик йөңкемейәрис, икилик этмейәрис. Ондан башга ылах эинмейәрис' диймеклик буйруляр. Ине бу ерде дагватың иң эсасы максады ене бир гезек ныгталып гечилйәр. Адамлары ширк беласындан халас эдип, екетәк хак дин болан Тевхыд (еке ылаха боюн болмак) динине гөнүкдирмек. Себәби, ширк адамың ахырет яшайышыны хеләк эдиши ялы (олары Довзаха элтмек билен), бу дүнйәсини хем хеләк эдйәр. Адамзатдан чыкян хемме яман ишлериң дүйбүнде ширк бардыр. Ол адамлары яманлык-гүнә ишлери этмеклиге, харамлыга, дөнүклиге, адамлык дереҗесинден чыкып, хайваның дереҗесине песелмеклиге ченли алып баряр.
108. Сенден өң иберен Пыгамберлеримиз хем башга дәл (үйтгешик дәл), диңе шәхерлер илатындан өзлерине вахй индерилен кәбир әрлердир (адамлардыр). Я инди шол ерлерде гезип гөрмедилерми? Серетсинлер ахырын, өзлеринден овалкыларың (өңки яшап геченлериң) акыбети (нетиҗеси) ненең болупдыр. Ве элбетде, ахырет юрды таквалар үчин (гүнәлерден горанянлар үчин) хас хайырлыдыр. Я энтек хем акыл эдип дүшүнҗек дәлми сиз?
Аятда ене шол дөвүрде Расулуллах(сав)иң Исламы яйратмагыны ислемейән ве шонуң үчин хер хили төхмет-хиле билен өңүни алҗак болян Мекке мүшриклерине анык җогап берилйәр. Илки билен шуны айдып гечелиң: Меккеде мүшриклер мусулманлара нәче физики эзъет берселер хем, асыл дүшүнҗе-пикир бабатында мусулманлардан үстүн чыкмасалар, долы еңиш газанып, Исламың өңүни алып билмеҗекдиклерине говы дүшүнйәрдилер. Шонуң үчин олар Расулуллах(сав)е диллери билен хүҗүм эдйәрдилер, онуң шахсыетинден кемчилик гөзләп, мусулманларың оңа болан ынамыны сарсҗак болярдылар. Айдян сөзлерине, төхметлерине гечмезден овал, бир мөхүм зады айдып гечелиң: дашымызда көп зат үйтгесе-де, адамың тебигаты хич үйтгемейәр. Шонуң үчин хем адамлары дине, догры ёла чекмек ёлундакы проблемалар хем, асырлар гечсе-де үйтгемейәр ве кыямат гүнүне ченли үйтгемез. Шонуң үчин Кур'аның шу аятлары хемише адамлары дине чагырмаклык ве несихат этмеклиги өзүне максат эдинен, ягны шол парзы берҗай этмәге чалышян мусулманлар үчин уммасыз несихат, ыбрат, дерс болуп дуряр.
Үнс берсеңиз, шу гүн хем Ислам үчин җан эдйән мусулманлара, дин душманлары шол өңки төхмет-шылтакалрыны айтмага довам эдйәрлер. Шол дөвүрдәки мүшриклериң хилелериниң шу гүнки шейтан ве онуң достларының хилелерине меңзәп дурмагы дийсең хайран галдырыҗы. Мүшриклериң биринҗи айдан сөзи шу болды: 1) Нәме үчин Пыгамберлик, дине чагырмаклык мертебеси шейле гарып ве везипесиз адама берилйәр? Соңра 2) Нәме үчин онуң Пыгамберлиги хак болса, ол гудрат гөркезмейәр? Шу гүнки мүшриклер хем хак дини яйрадыҗылара шол сөзлери диййәрлер: ''Гел-гел, сизе галыпдырмы дини яйратмак, сиз ким? Бир топар яш оглан, гарып-гасар. Сиз нәмә дүшүнйәрсиңиз? Ханы сизиң Аллах тарапдары боляндыгыңыз чын болса, нәме үчин сиз гарып, эҗиз, хемише кынчылык чекйәрсиңиз? Нәме себәпли?''
Аллах Тагала хем бу сораглара мыдама болшы ялы, долы канагатланарлы җогап берйәр: ''Сиз гең гөрйәрсиңиз. Йөне сиз өңки Пыгамберлере үнс бермедиңизми? Оларың хем көпүси гарамаяк адамлар дәлми, өмүрлерини гарыплыкда гечирдилер дәлми нәме? Яхяны, Исаны, Луты, Юнусы, Идриси, атаңыз Ибрахим ве Исмаил Пыгамберлери (ас) алып гөрүң. Олар хем йөнекей адамларды. Олар хем иййәрдилер, ичйәрдилер, машгала гурярдылар. Пыгамбер дийленде, оларда үйтгешик гудрат гөрмәге гарашмак ялңышлык болар. Олар гудрат гөркезәен болсалар-да, диңе Аллахың эрадасы билен гөркезендирлер. Аятда-да айдылышы ялы, олар миллетиң, илатың ичинден йөнекей адамлар болуп, оларың еке тапавуды, олара вахйың гелмеги, ягны Аллах Тагаланың олары сайлап, олара аятларыны индермеги. Инди өңден гелйән ягдай шейле болуп дуран болса, сиз Мухаммед(сав)иң шахсыетинде нәме үчин үйтгешик затлар гөзлейәрсиңиз? Ол хем шол Пыгамберлериң бири-дә. Я сиз башга миллетлери гезип гөрүп, олардан шу затлары сорамадыңызмы, билеңизокмы? Шу затлар Мухаммед(сав)иң ызына дүшйәнлере, ёлундан йөрейәнлере-де дегишли. Бир адам хакыкаты, догры дини – Исламы дүшүндирйән болса, ол хөкман бай, везипели, танымал адам болмалы дийлен зат ёк. Аллах Тагала киме хыдает берсе, ыхлас берсе, шол адам бейгелип гидиберйәр. Йөне гынансак-да, шол дөвүрде болшы ялы, шу дөвүрде-де адамлар хемме зады (шол санда хак-адалаты, догрулыгы, пәклиги, таква, ыхлас ве ыхсаны) амаллар билен, иман билен дәл-де, дүнъеви гымматлыклар болан байлык, везипе билен өлчәп башладылар. Ине Аллах Тагала бир сөзлем билен мүшриклере берк җогап берйәр ве хич хили сорага-шүбхә ер гоймаяр. Ызындан болса, оларың өзүне сораг берйәр: ''Сиз шол Пыгамбер уградылан юртлары гезип гөрмедиңизми нәме? Сөвда-сатык билен шол шәхерлериң үстүнден хәли-шинди гечип дурсыңыз ахырын. Шол шәхер-юртларың Пыгамберлерине ытагат этмән, азгынлашандыгы үчин Аллах Тагала олара Өз җезасыны индерип, ём-ёк эдип гойды. Шол барада пикирленмедиңизми, ыбрат алмадыңызмы? Ине Аллах Тагала сизе-де өз араңыздан, өз миллетиңизден, танап-сылап йөрениңизи, пәк ахлаклы ве эдепли адамы (Мухаммед-ас-ы) Пыгамбер эдип иберди. Шоңа ытагат эдип, диңлемегиң дерегине, сиз кетҗаллык ве мен-менлик эдип, онуң шахсыетинде кемчилик агтарып, айбыны тапҗак болярсыңыз. Аллахдан горкмаярсыңызмы? Бир мусулман адам гелип, сизи хак дине, догры ёла, пәк ахлага ве адалата, халаллыга чагырып дурка, сиз нәме үчин йүз өвүрйәрсиңиз ве оңа душманчылык эдйәрсиңиз? Аллах Тагала өңки миллетлери хеләк эдиши ялы, сизи хем хеләк этмегинден горкаңызокмы? Сизиң шол миллетлерден нәме тапавудыңыз бар, я сиз олардан гүйчлими? Сизден гүйчли миллетлер хем бир бада ёк болуп, хеләкчилиге учрамадымы? Я сиз Аллах Тагаланың үйтгемез кануны (Суннетуллах) сизе дегишли дәлдир өйдйәрсиңизми?''
Адам өңки несиллериң яшайышындан дерс-ыбрат алмаса, дурмуш-яшайышың манысы, максады барада ойланмаса, оңа адам дийип болармы? Онуң диңе гарныны доюрмак ве җынсы ислеглерини канагатландырмак үчин яшап йөрен хайванлардан нәме тапавуды бар? Пикирленмек, өңки несиллериң яшайышындан ыбрат алмак, акылың аламатыдыр. Гынансак-да, хәзирки дөвүрде пикирленйән адамларың саны гитдигиче азалып баряр. Адамлар диңе бир гүн билен яшаярлар ве өз дүнъеви бәхбиди үчин хич хили адамчылык када-кануныны танамаярлар. Дурмушы, медениети гурнаянлар хем, адамларың пикирленмезлиги үчин җан эдип, мүңлерче бош гүйменҗе, кейпи-сапа гөрнүшлерини ойлап тапыпдырлар. Хумар оюнлары, танс, харам ичгилер, неше серишделери, айдым-саз ве ш.м. Үнс берсеңиз, бүтин җенаятларың ве адамларың рухы кеселлере учрамагының дүйбүнде шу затлар ятыр дәлми? Йөне адамларың пикирленмезлиги шу җенаятларың өңүни алмакдан хас герекли боларлы (Кәбирлери үчин адамларың пикирленмеги шу җенаятларың хеммесинден ховплы боларлы. Үнс бериң, җенаят гадаган болса-да, җенаята себәп болян бу затларың хеммеси канун тарапындан ругсат берлен ве ики эл билен голданян затлардыр, пикирленмек, сыясат барада, тарыхы хакыкатлар барада ойланмак болса, җенаятларың өңүни алян зат болса-да, гадаган, иң улы җенаят хасапланян зат). Себәби, пикирленйән адам, окаян адам, хакыкаты ве адалаты гөзлейән адам, даш-төверегиндәки болуп гечйән затлара дүшүнмек ислейән адам сүри болмакдан чыкяр, өзүниң гарашсыз пикири болан шахсыете өврүлйәр. Бу болса, көплер үчин ховплы болуп дуряр. Шонуң үчин Аллах Тагала йыгы-йыгыдан Кур'анда адамлары пикир этмеклиге чагыряр. Аллахың динине уймаян, хакыкат билен яшамаян адама (миллете) нетиҗеде хеләкчилик гарашяр. Бу Аллахың Адам(ас)дан шу гүне ченли довам эдип гелйән кануныдыр. Аятың соңунда болса, Аллах Тагала Аллахдан горкуп яшаян бенделериң, шеригаты өзлерине яшайыш ёлы эдинип, гүнәлерден сакланып, Аллаха ыхлас эдип амал эдйәнлериң үстүнлиги барада айдяр. Олар бу дүнйәде хор яшасалар хем, кынчылык чекселер хем, ахыретде олара Аллахың разылыгы ве Җеннетиң ныгматлары гарашяр. Шол йөнекейҗе хакыката дүшүнмек шейле кынмыка? Кичиҗик чаганың хем өңүнде чүйрүк ве кичиҗик алма билен уллакан, гызыл, парлап дуран алманы гойсаң, говусыны сайламагы башарар. Шу чүйрүк, дүйби бош дүнйәде элли-алтмыш йыл кейпи-сапа ичинде яшамак говумы (ол хем Аллах несип этсе) я-да бираз хор болсаң хем, хак ёлуны тутуп, бакы болан Җеннети газанмакмы? шейтан ве небислериниң вас-васаларына гулак гыздырып, өзлерини алдадып, шейтаның ойнатгысы болуп, Довзахың ёлуны тутанлара инди нәме диймели? Шу йөнекей хакыката дүшүнип ве гөз етирип билмейән адамлар өзлерини акылдар, окумыш, хемме зады билйән хасап эдйәрлер ахырын. Онда нәме үчин ниче йыллар боюнча шол ''акылдарлар'' адамлара багтлы, аладасыз, җебислиге ве доганлыга даянян, адалатлы, халал ве пәк яшайыш гетирип билмән, бир ол яна, бир бу яна урунып, хер урунышда хем мүңлерче адамы көсәп, бир гиден ыкбаллары йыкып ве хатда бир гиден гатлаклары ёк этдилер дурдулар? ''Акылдарлара'' йүзленйәрин: бу җагаз оюнларыңыз сизе кыямат гүнүнде-де көмек эдермикә? Өзүңизи алданыңыз билен, Аллах Тагаланы алдап билерсиңизми? Эртеси гүн пушман эдип: ''Эй Раббымыз, бизи тәзеден дүнйә ибер-әй, биз ялңышыпдырыс, пушман этдик'' диймерсиңизми? Довзахың азабына чыдарсыңызмы? Хемме задың соңы ве хөкманы суратда сорагы-җогабы бардыр. Шоны унутмаң ве эртеси гүн – бизе айдылманды – диймәң. Ахырет гүнүнде адамлара дүнъеви өлчеглер билен баха берилмез. Диңе таквалыгына (Аллахдан нә дереҗе горкуп-сыландыгына, Оңа вепалы болуп яшандыгына) середилер. Бу затлар Аллахдан гелйән хакыкатлардыр. Оларда шек-шүбхе ёкдур ве олар үйтгемездир. Инди шунча делил-аятлардан соң хем адам догры ёла гелмесе, өзи ойлансын. Хер адам нетиҗесине чыдаса, өз йөреҗек ёлуны сайламакда азатдыр.
109. Нетиҗеде, Пыгамберлер умытлары үзүләйҗек ягдая геленлеринде ве ''Бизи яланладылар (инди бизе хич ким ынанмаз)'' дийип ойлан вагтларында, ярдамымыз олара гелди дуруберди ве исләнимизи халас этдик. Гүнәкәр топардан болса, азап-җезамызызына гайтарылмаз.
Пыгамберлер (ас) хем ынсан. Оларда хем хемме дуйгулар бар. Олар хем кәмахал адамларың ылымсызлыгындан, кечҗаллыгындан ядардылар. Йөне хер нәхили болса хем, Аллахдан умытларыны үзмән, сабырлылык ве ыхлас билен өз ишлерини (Пыгамберлик везипеси болан дагваты, адамлары хак дине чагырмаклыгы) довам этдирйәрдилер. Шол ягдай Мухаммед(сав)де хем болуп гечйәрди. Ол хем кә махал -дагват угруна болмаяр- дийип гысылярды ве Аллах Тагала оңа аятлар индерип, оны көшешдирйәрди. Кә махал инди башга хич ким Ислама гирмеҗек ялы болярды. Мысал үчин Мекке дөврүниң соңкы йылларында Расулуллах(сав) нәче җан этсе-де, дине тәзе адам гирмейәрди. Мусулманларың саны шол өңкүлигине сакланып гелйәрди. Эмма Аллах Тагала гарашмадык еринден оңа көмегини етирди. Медине илаты бир четден Ислама гирип башлады. Аллахың ярдамы меселесине геленимизде болса, онуң шертлери бар:
1. Бир аятда Аллах Тагала айдяр: ''Сиз Аллахың динине көмек этсеңиз, Аллах хем сизе көмек эдер'' (Хашр-7). Диймек, Аллахың ярдам этмеги үчин биринҗи ве иң эсасы шерт, му'мин бендәниң Аллах ёлунда ыхлас этмеги ве Ислама хызмат этмегидир.
2. Сабр этмеклик. Себәби, Аллах Тагала умыдыны үзмән сабыр эдйән бенделери билен билеликдедир.
3. Аллаха тевеккүл этмеклик (өңүрти хемме элден гелйән гайраты эдениңден соң)
4. Үзнүксиз, улы умыт ве ынам билен Аллахдан дилег этмеклик.
5. Таквалы болмаклык, себәби Аллахың ярдамы му'миниң таквалыгы билен гөни багланышыклыдыр.
Тарыха середип гөрсек, хемме Пыгамберлериң шу васплар билен үзнүксиз әгирт улы дин гөрешини алып барандыкларыны гөрсең боляр (мысал үчин Нух-ас-ың 950 йыллап, үзнүксиз дүшүндириш-дүзедиш несихатларыны довам этдирмеги). Эмма шонда-да адамларың иман гетирмедик ягдайында, гайта терсине, Пыгамбере ве Хак дине душман болан ягдайында, анха шонда Аллахың ярдамы етишйәр ве капыр ковумлар хеләк болярлар, му'минлер болса, халас эдилйәлер. Дуйдансыз Аллахың азабы геленде, ол капырлар доңуп-аңалып галярлар. Йөне инди гич болярлар. Кә махал Аллах Тагала капыр ковумлара бу дүнйәде җезасыны бермән, ахырете гоюп билйәр. Ол Аллахың элиндәки зат ве бу капыр-мүшриклериң җезасыз галҗакдыгыны аңлатмаяр. Себәби, олар шол җеза лайыкдырлар. Бу аят билен Аллах Тагала Мекке мүшриклерине-де, кыямата ченли бүтин душманларына-да дуйдурыш берйәр: ''Сиз шу вагт гүйч-кувватыңыза-да, байлык-үстүнлигиңизе-де буйсанмаң. Аллахың бир пурсатың ичинде сизиң хеммәңизи хеләк этмәге гудраты етерликдир. Галыберсе-де, ахырет гүнүнде сизе берк җеза бардыр. Шонуң үчин энтек гич болманка, ойланып акылланың. Хак дине болан душманчылыгыңызы терк эдиң ве иман гетириң. Тарыхдан, гечмиш миллетлериң хеләк болшундан мысал алың.
110. Хакыкатдан-да ол (Пыгамберлериң) кыссаларында акыл эелери үчин бир ыбрат бардыр. Бу тослама бир сөз дәлдир. Мегерем өңкилериң тассыклайҗысы, хер бир задың дүшүндирилмеги ве иман гетирҗек бир җемагат үчин бир хыдаят ве бир рахметдир.
Юсуф сурасының иң соңкы аяты болан бу аяты-кериме сурадакы беян эдилен хакыкатларың хеммесини җемлейән ялыдыр. Бу сурада Пыгамберлериң кыссасы гиңишлейин гетирилди. Оларың гөрешлериниң манысы, гечен ёллары беян эдилди. Аллах Тагала айдяр: ''Шу Кур'анда гетирилен кыссаларда сиз үчин көп маны бар. Акыллы, пикир эдйән бенделере көп ыбратлар бар, хеммеси хем пәк ве халал ёл гөркезиҗи. Бу роваятлар тарых я-да эртеки дәлдир, я-да болмаса философия ве идеология текстлери дәлдир. Эйсем булар Аллахдан гелен хакыкатлардыр. Олар адамзат тарыхындан ыбратлар берйәр, ёл гөркезйәр. Бу роваятлар адам эли билен язылан, тосланан я-да гүман эдилен затлар болман, ичинде шек-шүбхе болмадык, хемме зады Ярадан, Билйән ве хер бир җанлы-җансыз нәрсәниң Хөкмүрованы болан, хер бир ише Гүйҗи Етйән, Хикмет ве Пайхас Эеси Аллахдан гелен Хакдыр. Онуң тослама дәлдигини китап эелери болан христиан ве яхудылар хем, Ибрахим(ас)ың пәк дини болан Тевхыд динини үйтгедип, ширке чүмүп гиден Мекке мүшриклери хем билйәрлер. Эмма шоны боюн алмак ислемейәрлер. Эмма Кур'аның шу пәк аятлары шоны тассыклаяр. Кур'ан адамлара хер бир зады дүшнүкли дилде гетирип берйәр. Хемме сораглара анык ве долы җогаплар берйәр. Адамларың хер бириниң өз небси бар, өз бәхбитлери бар. Шонуң үчин оларың догрулары хем бир-биринден көп ве үйтгешик болуп дуряр. Кур'ан болса, екетәк Аллахдан гелен хакыкаты беян эдйәр ве адамларың бир болан (хак болан) адалатда, халаллыкда, догры ве пәк яшайышда бирлешмегини талап эдйәр. Эгер-де бир җемгыетиң (җемагатың) иман этме ниети ве ислеги бар болса, хак дине ве догры ёла ыхласы ве ымтылышы бар болса, онда шол топара Аллахың китабы өз сырларыны ачяр. Шоларың калбындакы иман-хыдаетини артдыряр ве шолар үчин бир рахмет китабына өврүлйәр. Хакыкатдан хем йүреги билен Аллаха берлип, Ислама йүреги билен хызмат эдйән ве догры ёлы гөзләп йөрен бенде элине Кур'аны алып, окап башласа, онуң иманы гүйчленмек билен боляр. Себәби, Кур'андакы хер бир аят гөвне җай, догры ве дийсең тәсин гудраты бар. Шонуң үчин Аллахың пәк бенделери Кур'ан оканда, гөзлеринден буюр-буюр яш дөкүлйәр. Омар(ра)ың Кур'ан окаланда тәсирленип, иман гетиришини, Мекке мүшриклериниң: ''Халка Кур'аны диңлетмәң. Ёгса тәсирленип, мусулман болярлар'' дийишлерини ятлаң. Хер бир Пыгамбере Аллах Тагала өзболушлы бир мугҗыза берен болса, иң соңкы ве иң сөйгүли Пыгамберине – Мухаммед(сав)е Кур'аны мугҗыза эдип берипдир. Кур'аның дийсең улы тәсир гүйҗи бар, себәби ол Хакдан гелен гудратдыр. Кәбир сахабалар (оларың йүреклери дийсең пәкди) Кур'андан хас бек тәсирленип, кеселлейән халатлары хем болярды. Бир роваята гөрә, бир яш сахаба Расулуллах(сав)ың месҗидинде окалан Кур'ан аятларыны диңләп, шейле бир тәсирленйәр вели, өйүне барып, йүреги дуйгуларың җошмагына чыдаман, ёгаляр. Расулуллах(сав) шол яш сахабаның Җеннете гирҗекдигини айдяр. Йөне Кур'аның илкинҗи сахыпасында хем, Бакара сурасының илкинҗи аятында хем айдылышы ялы, Кур'ан диңе пәк йүрекден дине чемелешйәнлере (таквалылара) тәсир эдйәр, калпларыны гиңелдйәр, иманларыны гүйчлендирйәр. Себәби, Кур'аны окаян хер бир ыхласлы му'мин бенде аятларда өз яшайышыны, өз башына гелйән проблемалары, шоларың чөзгүтлерини, Аллахың гөвүнлик бермегини, тебигатдакы, тарыхдакы, җемгыетдәки канунларыны (аятларыны) ве гудратларыны гөрйәр. Даш төверегинде болуп гечйән вакаларың сырына гөз етирйәр. Аятлар онуң фытратында (тебигатында) бар болан, рухлар әлеминде гурсагына гуйлан хакыкатлары тәзеден ятладяр ве рухуны айдыңландыряр. Бу затлар онуң иманыны хас хем җошдуряр, шахсыетини кәмиллешдирйәр, рухы дүнйәсини бейгелдйәр. Шейле адам багтлы боляр, галкыняр, даяняр. Мунафыклар (икийүзлилер) ве мушриклер болса, бу аятың үстүнден гүлүшип, бир-бирлерине шейле дийишйәрдилер ве шу гүн хем диййәрлер: ''Кур'аны диңледик. Йөне аятда айдылышы ялы, ол хайсымызың иманымызы артдырды?'' Элбетде, ол сиз ялы калбы гара, дүнйәпараз, диңе өз бахбитлерине ве небис арзувларыңыза ковалашян, Аллахы әсгермейән адамларың калбына Кур'ан тәсир этмез. Себәби, сизиң калбыңыз шейле дереҗеде гаралыпдыр, хатда инди несихат оңа пейда бермейәр. Шу гүн хем көп адам шонуң үчин Кур'андан тәсирленмейәр. Олара окап бер, айдып бер, бары бирдир, иман гетирмезлер. Ерден бугдай битирҗек болсаң, илки билен топрага тохум сепмели, соң сув бермели. Илки тохум сепмән, диңе сув тутуп ятсаң, ол ерден чөп-чалам, тикен-гамыш өсәймесе, башга нәме битсин?! Эдил шонуң ялы, адамың калбында имана ымтылмак, хакы гөзлемек, Аллахы сөймек ве сыламак, ахырет хасабындан чекинмек ялы тохумлар болмаса, Кур'ан окамаклык ве диңлемеклик оңа нәме пейда берсин?! Гара йүрек, яман пәл-ниет билен Кур'ан окаян адамың калбында иман гөгермез, гайта онуң калбында капырлыгы ве фасыклыгы хас хем артмак билен болар. Мунафыклар барада болса, Расулуллах(сав)иң шейле бир хадисы бар: ''Олар лабызлы Кур'ан окарлар, мегерем окан затлары бокурдакдан ашак (калба) гечмез'' Кур'аны калбың билен, бүтин дуркуң билен окамалы, өзүңи долы Аллаха бермели. Шонда ол иманыңы гүйчлендирйәр ве му'мин үчин рахмет чешмеси боляр.