Mugallym

Hikmetler ummanyndan:

Kimdir birine zulum-sütem ederin diýip wada etme. Beýle etmek uly günäleriň biridir. Sebäbi sen eden wadaňda durmasaň kezzap bolarsyň. Eger wadaňy berjaý kylsaň günäkär bolup, Allanyň gazabyna duçar bolarsyň.

Алы ибн Абу Талха шейле диййәр: «Бир ге­зек Ресулалла метҗиде гелди. Эмма ол ерде хич кими гөрмеди. Метҗидиң бурчунда оту­ран­ларың сеслерини эшитди. Оларың янына гелип:

— Сиз намаза гарашярмысыңыз? Сизден өң­ки ымматларда болмадык бир намаз бар­дыр. Ол хем яссы намазыдыр — дийди. Соң ас­мана назар эдип:

— Йылдызлар асманың саламатлыгыны үпҗүн эдйәндир. Оларың ышыгы сөненсоң, ас­мана вада берлен зат гелер. Мен хем са­ха­баларым үчин бир саламатлыкдырын. Мен ёга­ланымдан соң, сахабаларыма вада берлен зат гелер. Сахабаларым хем ымматым үчин бир саламатлыкдыр. Сахабаларым гиден маха­лы ымматыма вада эдилен зат гелер — дий­ди».

* * *

Осман ибн Хайям шейле диййәр: «Үмми Дер­да билен нахар ийдик. «Элхамду лилләх»[1] диймеги унутдык. Онда Үмми Дерда: «Эй, огулларым! Ийип-ичип боланыңыздан дым­мак­дан хас хайырлы болан зады, ягны шүкүр эдип, төвирлериңизе Алланың адыны гошма­гы терк этмәң» дийди».

* * *

Эвзайы шейле диййәр: «Ресулалла шейле дийди: «Мен гарнымы нәме билен доюраныма әхмиет бермейәрин».

* * *

Энес ибн Мәлик шейле диййәр: «Ресулалла шейле дийди: «Сахабаларым ымматымың ичин­де нахарың дузы ялыдыр. Нахар диңе дуз билен тагамлыдыр».

Хасан Басры үстүне шуны хем гошды: «Би­зиң дузумыз гитди, инди нәдип дүзелмели?».

* * *

Хайсеме шейле диййәр: «Давут оглы Сү­лей­ман пыгамбер шейле дийипдир: «Хер дүр­ли яшайыш усулыны – юмшагыны хем гаты­сыны сынап гөрдүк Онуң иң пес боланының хем яшайыш үчин етерликдигини гөрдүк».

* * *

Мусгап ибн Сагт ибн Вакгас шейле дий­йәр: «Хезрети Омара гызы Хафса:

— Шу эшигиңден хас юмшаграгыны гей­сең, шу иййән нахарыңдан хас говусыны ий­сең болмазмы? Алла саңа болелинлик берди ве рысгалыңы көнелтди — дийди.

Онда Хезрети Омар:

— Сениң бу сөзлериңе гаршы сениң билен җеделлешҗек — дийди ве оңа Ресулалланың яг­дайыны, яшайыш кынчылыкларыны гүррүң берди.

Хафса муңа аглады. Соң Хезрети Омар:

— Мен шу кын яшайышда икиси[2] ялы бол­җак. Белки, гиңишлиге[3] хем олар билен бир­лик­де говшарын — дийди».

Бу хадысдан хезрети Омарың пыгамбе­ри­ми­зи ве ондан соң хезрети Абу Бекр Сыд­ды­гың яшайшыны нусга эдинендигине гөз етир­йәрис.

* * *

Хасан Басры Ресулалланың ады агзаланда шейле диер екен: «Онуң янына адамларың гел­мегине пәсгел болмаз ялы гапылар япыл­маз­ды, сакчылар гоюлмазды. Оңа эртирлик ве агшамлык нахары улы питилерде гетирил­мез­ди. Ол әшгәр гөрнерди, гизленмезди. Ис­лен­дик адам пыгамбер алайхыссалам билен ду­шу­шып билерди. Алладан ант ичйәрин, ол ер­де отурярды, нахарыны ерде гойярды, сада эшик геййәрди ве ата мүнйәрди, ызына хем башга бирини мүндүрйәрди. Тагамдан соң, элини-де ялаярды».

* * *

Хезрети Омарың гулы Эслем шейле дий­йәр: «Абу Суфяның оглы Мугавыя хезрети Ома­рың янына гелерди. Ол акягыз, берк бе­ден­ли ве гөрмегейди. Бир гезек хезрети Омар онуң билен хаҗа гитди. Ёлда хезрети Омар оңа середип, гең галды. Соң бармакларыны онуң аркасына атанаклайын гоюп ве гал­ды­рып:

— Өрән оңат! Өрән оңат! Дүнйә ве ахыре­тиң әхли ныгматлары бизиң үчин бир ере җем­ленен, биз хем иң хайырлы адамлар — дийип, оны яңсылады.

Онда Мугавыя оңа:

— Эй, мөминлериң эмири! Мен хаммам­ла­рың янындакы хасыллы топракларда яшая­рын — дийди.

Онда хезрети Омар оңа:

— Мен хем сенде бар болан нахарларың иң говуларыны иймезлигиңи, гүн аркаңа урянча ве мәтәчлер хем гапың аңырсында гарашярка укуда ятмазлыгыңы маслахат берйәрин — дий­ди.

Олар За Тува[4] диен ере геленлеринде, Му­га­выя хорҗунындан башга бир эшик чыка­рып, оны гейди. Хезрети Омар онуң эшигин­ден хошбой ыс алды. Онда хезрети Омар:

— Өзүң-ә хаҗа ниет эдйәрсиңиз. Хаҗы бол­мак үчин хошбой ыслары терк эдип, ёла чыкярсың. Хачанда Алланың иң мукаддес ери болан Кәбә гелениңден соң, хошбой ыса эй­ле­нен ялы эшик гейинйәрсиң — дийди. Муга­выя хем ол эшигини чыкарып, өңки ыхрам[5] эшиклерини гейди».

* * *

Ибн Тавус какасындан шейле роваят эдйәр: «Омар ибн Хаттап Абу Суфяның оглы Езидиң гарнының дерисиниң нәзикдигини гөрди. Ол гамчысыны онуң гарнына дүртүп: «Бу ка­пы­рың дерисине меңзейәр?» дийди».

* * *

Сагыт ибн Җубейр шейле диййәр: «Хезрети Омара Абу Суфяның оглы Езидиң хер хили үйтгешик нахарлары иййәндигиниң хабары гел­ди. Ол Езидиң Ерфе атлы бир хызмат­кә­ри­не: «Онуң агшам нахары тайяр боланда маңа хабар бер» дийди. Ол хем агшам нахары тайяр боланда хабар берди. Хезрети Омар гелди. Салам берип, ругсат сорады. Ругсат берленсоң гирди. Езидиң агшам нахары гетирилди. Өңүр­ти говурма гетирилди. Хезрети Омар онуң билен отурып, говурмадан ийди. Соң кебап гетирилди. Езит элини узатды, хезрети Омар элини чекди. Соң хезрети Омар оңа:

— Эй, Абу Суфяның оглы Езит! Нахардан соң ене нахармы? Омарың барлыгы гудрат элинде болан Алладан ант ичйәрин, сиз саха­баларың ёлундан узаклашып, олара гаршы чыкярсыңыз. Ынсанлар нәмә өвренишселер, соң ол затлар билен гаршы чыкарлар — дий­ди.

Бу роваяты диңе Ибн Мүбәрек шейле рова­ят эдендир.

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: «Мөминлериң эмири хезрети Омарың янына Абу Муса Эш­га­рыны алып, басралылардан бир топар гелди. Олар шейле гүррүң бердилер:

«Биз онуң янына барярдык, ол хер гүн ди­ңе гуры чөреги сува эзип иййәрди. Кәмахал­лар янында аз-овлак месге, зейтун ягы ве сүйт гөрйәрдик. Кәмахал хем сувда гайнады­лан гуры эт, сейрек махалам тәзе эт гөрйәр­дик. Бир гүн ол бизе:

— Сизиң мениң аз иййәндигими халамаян­ды­гыңызы гөрйәрин. Эгер мен ислесем, сизиң иң говы нахарлары иййәниңизиң, иң говы яша­я­ныңызың бири болардым. Мен сизиң иййән дүе өркүҗиңизден, кебабыңыздан, дә­не­ле­риңизден ве юмшак чөрегиңизден биха­бар дәл. Йөне мен Аллатагаланың эден бир иш­лери себәпли бир тайпаны язгарып: «Яг­шы­лык­ларыңызы бу дурмушда гидердиңиз. Олар­дан деррев пейдаландыңыз»[6] диендигини билйәрин — дийди.

Биз Абу Муса Эшгары билен гүрлешдик. Ол бизе:

— Мөминлериң эмирине айдың, белки бей­тил-малдан[7] сизе иер ялы бир затлар берер — дийди.

Биз хем барып оңа айтдык. Онда хезрети Омар:

— Эй, эмирлер җемагаты! Сиз мениң разы болан задыма разы болмаярмысыңыз? — дий­ди.

Биз:

— Эй, мөминлериң эмири! Медине гүн-гү­зе­раның өрән кын болан ери. Биз сизиң яны­ңызда адамларың үйшүп нахарланян­дык­ла­ры­ны гөрмейәрис. Биз болчулык болан бир ерде яшаярыс. Эмирлеримизиң дашына үйшүп, на­ха­ры биле иййәрис — дийдилер.

Хезрети Омар бираз башыны эгди, оя батды. Соң келлесини галдырып:

— Сиз үчин бейтил-малдан ики гоюн ве дөрт кейле[8] бугдай берейин. Эртир гоюнларың бирини союп, этине ики кейле бугдайы го­шуп, нахар биширип достларыңыз билен ийиң. Соң ичер ялы зат ал, сагыңдака, соң оларың ызындака хем ичир. Соң ишиң ба­шына гит. Агшам дүшенсоң галан гоюн билен ики кейле бугдайы бишир, оны хем достла­ры­ңыз билен ийиң. Үнс бериң! Адамларың өйле­рин­дәки машгалаларыны хем ийдирип, олары хем дойруң. Чүнки адамлары газан-газан на­хар­лара чагырмак, оларың ахлакларыны дү­зелт­мез ве гөзлерини доюрмаз. Валла, мен хер гүн ики гоюн ве дөрт кейле бугдай алнан ве оны гысга мөхлетиң ичинде хеләк этмедик улы бир обаны билмейәрин — дийди».

* * *

Ибн Тавус какасындан роваят эдйәр: «Хез­ре­ти Омарың дөврүнде ынсанлар гахатлыга се­зе­вар болдулар. Хезрети Омар хем бейлеки адамлар ялы не яг, не-де яглы зат ийди».

* * *

Алкама ибн Абдылла Музени шейле дий­йәр: «Омар ибн Хаттаба бир ат гетирилди. Ол:

— Бу нәме? — дийип сорады.

Оңа:

— Эй, мөминлериң эмири! Бу кесеки хөкүмдарларың мүнйән, бакышы ве дуршы хай­батлы, гөзел бир хайван — дийдилер.

Хезрети Омар еринден турды ве оңа мүнди. Хайван йөрәп башлады ве гершини өңе эдип, бөкүп башлады. Хезрети Омар:

— Бу нәхили эрбет эшек! Алла җезасыны берсин — дийди ве үстүнден дүшди».

* * *

 Хасан Басры шейле диййәр: «Омар ибн Хаттап шейле дийди: «Уны элемәң! Себәби онуң кепеги хем иймитдир».

* * *

Есар ибн Немир шейле диййәр: «Мен хез­рети Омарың унуны диңе онуң эмрине гөрә эледим».

* * *

Тарык ибн Шыхап шейле диййәр: «Хезрети Омар Шама гелен махалы оңа бир ат гети­рил­ди. Онуң үстүне мүнди, ол бөкүп башлансоң, гөвнүне ярамады ве ол ондан дүшүп дүесине мүнди.

Өңүнден бир арык чыкды. Дүесинден дүш­ди. Аякгапларыны чыкарып, элине алды. Дүе­синиң йүпүнден тутуп, сува гирди. Онда Ша­мы эелейҗи серкерде Абу Убейда ибн Җеррах хезрети Омара:

— Сиз ерли халкың янында улы иш эдип, песпәллигиңизи гөркездиңиз — дийди.

Онда хезрети Омар онуң гурсагына урды. Сесини гаталдып:

— Кәшге, муны сенден башга бири айт­са­ды, эй, Абу Убейда! Чүнки сиз бир махаллар ын­санларың иң зелили, гарыбы ве пес гөрүл­йә­нидиңиз. Алла сизе ыслам билен ыззат бер­ди. Сиз хачан Алладан башгасы билен аб­рай­лы болмагы гизлесеңиз, Алла сизи зелил кы­лар — дийди».

* * *

Касым ибн Мухаммет шейле диййәр: «Ша­ма хезрети Омар билен бирликде гиден онуң гулы Эслемиң шейле диендигини эшитдим: «Хезрети Омар Шама етип барярка, ёлда дүе­сини чөкерди. Хаҗаты үчин гитди. Мен хем дерими дүйәмиң үстүне атдым».

Хезрети Омар гайдып геленсоң, Эслемиң дүесине мүнүп, дериниң үстүнде отурды. Эс­лем хем хезрети Омарың дүесине мүнди. Олар бираз йөрәнсоңлар, ерли халк олары гаршы ал­ды.

Соң Эслем шейле гүррүң берди: «Мен ола­ра салам бердим. Бизе голайлашанларында ола­ра хезрети Омары гөркездим. Олар өз араларында пышырдашмага башладылар. Хез­рети Омар маңа: «Оларың гөзлери Хакдан не­си­би болмадык кишилериң улагларыны гөз­ле­йәр» дийди.

Хезрети Омар муны диймек билен кесеки хөкүмдарларың мүнйән овадан ве беземен улаг­ларыны гөз өңүнде тутарды».

* * *

Хышам ибн Урва какасындан роваят эдйәр: «Хезрети Омар ибн Хаттап Шама гелди. Го­шу­ның эмирлери ве ол ериң халкының ёл­баш­чылары деррев оны гаршыладылар. Хез­рети Омар олардан:

— Доганым ниреде? — дийип сорады.

Олар:

— Ким ол? — дийип сорадылар.

Ол хем:

— Абу Убейда — дийди.

Олар:

— Хәзир сизиң яныңыза гелер — дийдилер.

Эп-эсли салымдан соң Абу Убейда йүп би­лен ногталанан инениң үстүне мүнүп гелди. Хезрети Омара салам берди ве онуң хал-яг­дайыны сорады. Хезрети Омар ынсанлара:

— Хер ким өз иши билен болсун — дийди ве Абу Убейда билен онуң өйүне ченли гелди. Оңа мыхман болды. Онуң өйүнде диңе гылы­җы­ның, галканының ве мүнйән дүесиниң гө­те­рип билҗек аз задының бардыгыны гөрди. Хезрети Омар оңа:

— Пейдаланар ялы бир затлар эдинседиңиз — дийди.

Абу Убейда болса оңа:

— Эй, мөминлериң эмири! Бу затлар бизиң дынч алыш еримизе, ягны мазара ченли етер­ликдир — дийип җогап берди».

* * *

Хышам какасы Урвадан шейле роваят эд­йәр: «Хезрети Омарың Эзригат[9] шәхериндәки хә­кими шейле дийди: «Хезрети Омар бизе гел­ди. Эгнинде пагтадан докалан сада көй­не­ги барды. Оны маңа берип:

— Юв ве йыртык ерлерини яма — дийди.

Мен хем ювуп, ямадым. Соң мен шол өл­чегде бир көйнек тикдим ве икисини хем оңа гетирдим. Оңа:

— Бу сизиң көйнегиңиз, муны хем сизе гей­мек үчин тикдим — дийдим.

Хезрети Омар тәзе көйнеги эли билен бар­лап гөрди, юмшак гөрди. Соң болса:

— Муңа мәтәчлигим ёк – дийди ве өңкүни гөркезип – бу дери өзүне говы чекйәр — дий­ди».

* * *

Энес ибн Мәлик шейле диййәр: «Мен Хез­ре­ти Омарың көйнегиниң ики эгниниң ара­сын­да дөрт яма гөрдүм».

* * *

Яхя ибн Абу Кесир шамлы бир адамдан шей­ле роваят эдйәр: «Бир гезек Абу Зериң яны­на бардым. Ол газанының ашагындакы оды ягышда галан чыг одун билен туташ­дыр­ярды ве бир яндан хем түссе зерарлы гөзяш­ла­ры акярды. Аялы оңа:

— Сениң муны этмезлиге хем мүмкин­чи­ли­гиң бар. Ислесең, сениң ериңе муны башга бири эдерди — дийди.

Ол хем аялына:

— Мен Үмми Зер! Бу хем мениң дур­му­шым. Ислесең разы боларсың, ислесең сени Алланың хемаятына гоярын[10] — дийди.

Соң агзына сув алан ялы болды. Ахыры газандакы бишенсоң, чанагың ичине гатан чө­реклери дограды. Соң газандакыны гетирип үстүне гуйды. Оны аялының янына гетирип:

—  Ал ий — дийди. Отурып биле ийдик. Соң гыр­нагына:

—  Бизе ичер ялы бир зат гетир — дийди.

Гырнак бизе гечи сүйдүниң сүзмесинден тайярланан чал хөдүрледи. Мен оңа: 

— Эй, Абу Зер! Өйүңде рахат яшасадың — дийдим.

Ол хем:

— Эй, Алланың гуллары! Хасабыңызың мун­дан хас көп болмагыны ислейәрмисиңиз? Мысал үчин, үстүнде ятян шу дүшегимиз, шу абамыз,[11] геййән шу эшиклеримиз, ичинде на­хар биширйән шу газанымыз, ичинде нахар ий­йән шу чанагымыз, шу яг габымыз, шу ун­лы халтамыз! Эйсем сен маңа мундан хас кө­пүни ислейәрмисиңиз? — дийди.

Мен:

— Саңа берилйән айлык дөрт йүз динар, бу дийсең ёкары. Ери, бу пуллар нирә гидйәр? — дийип сорадым.

Ол маңа:

— Сенден асла гизлемерин. Мениң бир обада отуз атым бар. Айлыгымы аланымдан соң олара саман, атбакарлар үчин азык, маш­галам үчин хем азык сатын алярын. Эгер бир зат галса, оны хем гырнагың янында шу ере гойярын. Машгаламың эте мәтәчлиги бар бол­са, ондан алярлар. Башга бир зада мәтәч бол­салар хем ол пулдан алярлар. Ол атлары Алла ёлунда атлылар үчин тайярлаярын. Абу Зериң машгаласында дирхем хем, динар хем болмаз — дийип җогап берди».

---