Mugallym

Hikmetler ummanyndan:

Abdulla bin al-Mubarak (r.a.) aýdypdyr: «Hakykatdan-da, bir akyldar hadyslary ýygnap, onuň içinden kyrk müňüsini saýlapdyr. Bu kyrk müňüň içinden-de dört müňüsini saýalapdyr. Ol dört müňiň içinden dört ýüzi saýlapdyr. Dört ýüzüň içinden kyrk hadysy saýlapdyr. Iň soňunda bolsa dördüni saýlapdyr: 1) hiç bir ýagdaýda-da aýala ynanma; 2) hiç wagt öz baýlygyňa maýyl bolmagyn; 3) aşgazanyňy siňdirip bilmejek zady bilen agram salma; 4) özüňe haýyr getirmejek ylymlar bilen meşgul bolma».

Фихрлилерден[1] Мустеврит ибн Шетдат шей­ле диййәр: «Ресулалла билен кервен болуп барярдык. Ёлда бир гузының маслыгының үс­түнден бардык. Пыгамберимиз:

— Муны эесине пейдасы ёкдугы үчин зың­ды­лармыка? — дийип сорады.

Олар хем:

— Шейледир, эй, Алланың илчиси! — дий­дилер.

Онда пыгамберимиз:

— Дүнъе малы хем Алланың янында, шу­нуң эесиниң янындакы гадырындан хем әх­ми­етсиздир — дийди».

* * *

Осман ибн Убейдылла ибн Рафыг шейле дий­йәр: «Пыгамбериң сахабаларының көпүси шуны роваят этдилер: «Пыгамбер алайхыс­са­лам шейле дийди: «Алланың янында дүн­йә­ниң чыбының ганаты ялыҗак әхмиети бол­са­ды, ондан капыра хич зат бермезди».

* * *

Хасан Басры айдяр: «Мен шейле кишилери гөрүпдим, дүнйә олара халал дийилседи, оны ташлап: «Валла, дүнйә элиме дүшен махалы, ма­ңа нәме болҗакдыгыны билмейәрин» диер­дилер».

* * *

Хезрети Омарың гулы Мәлик Дар шейле дий­йәр: «Хезрети Омар ибн Хаттап бир хал­та­җыга дөрт йүз динар салды. Соң яш хызмат­кәрине:

— Муны ибн Җерраха элтип бер ве муны нә­ме эдйәндигини сынла — дийди.

Хызматкәр пулы Абу Убейда элтип берип:

— Сизиң кәбир ишлере харчламагыңыз үчин шуны мөминлериң эмири иберди — дий­ди.

Ол:

— Алла хем оңа хайыр-ыхсан ве рехмет эт­син! Эй, хызматкәр, бәри гел! Шу еди динары пылана, шу бәш динары хем пылана элт... — дийди. Шейдип хеммесини гутарды.

Хызматкәр хезрети Омар ибн Хаттабың яны­на гелип, ваканы айтды. Хезрети Омар Му­газ ибн Җебел үчин ене-де шонуң ялы хал­таҗыгы тайярлады. Соң хызматкәрине:

— Муны Мугаз ибн Җебеле элтип бер ве онуң муны нәме эдйәндигини бил — дийди.

Хызматкәр хем пулы элтип, Мугаз Жебеле:

— Мөминлериң эмири муны зерур ишле­ри­ңизе сарп эдиң дийип иберди — дийди.

Ол:

— Алла хем оңа хайыр-ыхсан ве рехмет этсин. Эй, хызматкәр! Шулары пылана, шула­ры хем пыланың өйүне элт... — дийип таб­шыр­ды.

Муны эшиден Мугазың аялы:

— Биз хем гарып, бизе хем бер — дийди. Хал­таҗыкда диңе ики динар галыпды. Ол ики­сини аялына тигирледи.

Хызматкәр хезрети Омарың янына гелип, ваканы гүррүң берди. Хезрети Омар муңа бе­генип:

— Олар бири-бирлериниң доганларыдыр — дийди.

* * *

Муса ибн Абу Иса шейле диййәр: «Хезрети Омар ибн Хаттап харысыларың[2] сув ичйән гую­сына гелди. Ол ерде Мухаммет ибн Мес­ле­мәни гөрди. Хезрети Омар:

— Эй, Мухаммет! Мени нәхили ягдайда гөр­йәрсиң? — дийип сорады.

Ол:

— Сениң арзув эдишиң ве сениң үчин ха­йыр ислейәнлериң ислейши ялы гөрйәрин. Се­ни мал-мүлк йыгнамага гаршы, оңа дег­мез­лик меселесинде сабырлы, оны бөлмекде хем адалатлы гөрйәрин. Эгер нәдогры иш этҗек болсаң, сени окы оклукда гөнелдешимиз ялы гөнелдерис — дийди.

Хезрети Омар:

— Башга айтҗак задың бармы? — дийип сорады.

Ол:

— Нәдогры херекет этсең, сени оклукда гөнелдишимиз ялы гөнелдерис — дийип, ай­дан сөзүни гайталады.

Онда хезрети Омар: 

— Мени нәдогры иш этсем, гөнелтҗек бол­ян миллетиң ичинде яшадян Аллатагала хам­ды-сена болсун! — дийди».

* * *

Абага ибн Рифага ибн Рафыг шейле дий­йәр: «Хезрети Омар ибн Хаттаба Куфе[3] шәхе­ри­ниң хәкими Сагдың бир көшк гурду­ран­ды­гы, оңа дашкы дервезе салдырандыгы, шей­ле хем «гох-галмагалдан дындым» дийип айдан­дыгы гелип етди. Хезрети Омар хем деррев Мухаммет ибн Меслемәни илчи эдип, онуң янына иберди. Хезрети Омар бир ишиң өз гө­вүн ислейши ялы берҗай эдилмегини ислән­де, оны иберерди. Меслемә:

— Сагдың янына бар ве онуң дашкы дервезесини як — дийип табшырды.

Ол хем Куфә барды. Көшкүң дервезесиниң янына гелип, чакмагыны чыкарды ве дер­ве­зәни якды. Муны гөрен Сагт онуң янына гел­ди. Мухаммет ибн Меслеме оңа өзүни та­нат­ды ве айдылан иши берҗай эдйәндигини айт­ды. Сагт хем оны танады ве ондан нәгиле болды. Мухаммет оңа:

— Мөминлериң эмирине сениң «гох-гал­ма­гал­дан дындым» дийип айдан сөзүң барып ет­ди — дийди.

Сагт бу сөзи айтмандыгы барада ант ичди. Мухаммет ибн Меслеме:

— Биз табшырылан юмшы ерине етирйә­рис. Сениң хем: «Мен бейле диймедим» диен сөзүңи-де айдарыс — дийди ве атына мүнүп гайтды.

Ол Батны Рама[4] геленде, гаты аҗыгып баш­лады. Бир гоюн сүрүсини гөрди ве сел­лесини хызматкәриниң элине берип: «Гитде, муны бир гойна чалыш» дийди.

Ол намаз окап дурка, хызматкәр гойны ге­тир­ди ве дамагыны чалҗак болды. Ол на­ма­зың арасында оңа гойна дегмезлиги үмледи. Намазыны окап болансоң: «Гит, чопан эгер гул болса, гойны бер, селләни ал, эгер чопан азат болса, гойны ызына гетир» дийди.

Ол гитди. Барып гөрсе, чопан гул экен, гой­ны берип, селләни алды. Соң ёла рован болдулар. Ёлда гөк отлардан ийип, ахыры га­раңкы гатлышандан соң бир обаның үстүнден бардылар. Оба халкы олара чөрек ве сүйт хө­дүрләп:

— Эгер мундан хем говы задымыз болсады, сизе берердик — дийдилер.

Олар хем:

— Алланың ады билен, гарын доюрян ха­лал зат, эрбет затдан говудыр — дийдилер.

Шейдип Мухаммет ибн Меслеме ахыры Ме­динә гелди. Өңүрти өйүне барды. Сува дүш­ди, ювунды. Соң Хезрети Омарың янына барды. Хезрети Омар оны гөрүп:

— Саңа болан ягшы пикиримиз, ынамы­мыз болмасады, табшырылан юмшы ерине ети­рерсиң өйтмездик — дийди ве онуң гаты чалт гелендигини айтды.

Ол хем:

— Юмшы ерине етирдим, ол өтүнч сораяр ве өзүниң ол сөзи айтмандыгына Алладан ант ичйәр — дийди.

Хезрети Омар:

— Саңа иер-ичер ялы зат бердилерми? — дийип сорады.

Онда Мухаммет:

— Мен ёлда шейле бир ер гөрдүм велин, ол ерден бир зат алмагымы эмр этсең хем, эл дегрер ялы дәл? — дийди.

Хезрети Омар болса:

— Ырагың ери хасыллы ердир. Мединәниң ери болса гураклык, халкы хем кын гүнде яшаяр. Мен саңа эрбет, маңа говы болан зады эмр этмекден горкдум. Сен Ресулалланың: «Мөмин гоңшусы доймаздан өзи доймаз» диендигини эшитмәнмидиң? — дийди».

* * *

Зухры шейле диййәр: «Ыбрайым ибн Аб­ды­рахман ибн Авф маңа Мугавыяның халы­па­лыгы дөврүнде векил хөкмүнде онуң янына барандыгыны ве шейле хадысаның болуп ге­чен­дигини айтды: «Мен йөрите бир отага гир­дим. Шамдан гелен бир топара салам бердим. Соң отурдым. Оларың бири менден:

— Эй, яш йигит, сен ким? — дийип сора­ды.

Мен хем:

— Абдырахман ибн Авфың оглы Ыбрайым — дийдим.

Ол:

— Алла какаңа рехмет этсин, бир адам (ол адыны хем айдыпды): «Алланың адындан ант ичйәрин, мен Ресулалланың сахабалары билен душушҗак, олар билен отурып гүрлешҗек» ди­йип Мединә гитди. Соң ол маңа шейле ха­бар берди: «Осман ибн Аффаның халыпалык дөврүнде Мединә бардым. Абдырахман ибн Авф­дан өзге сахабаларың хеммеси билен ду­шуш­дым. Абдырахман ибн Авфың Мединә­ниң бакҗалык ерлеринде өзүне дегишли ерин­де­дигини эшитдим. Улагыма мүнүп, ол ере гитдим. Гөрсем, ол үстки эшиклерини чы­ка­рып, элиндәки күрек билен сувы арыклара акдырып, ерини суварып йөрен экен. Мени гө­ренсоң, утанып, күрегини ташлады. Оңа са­лам бердим ве ондан:

— Сениң яныңа бир иш билен гелдим, йө­не хас гең зады гөрдүм. Сизе бизе геленден хем хас көп зат гелдими? Сиз бизиң өвренен задымыздан башга зат өврендиңизми? — ди­йип сорадым.

Онда Абдырахман:

— Бизе хем сизе гелен ялы зат гелди. Биз хем диңе сизиң өвренен задыңызы өврендик — ди­йип җогап берди.

Мен оңа:

— Нәме үчин биз дүнйәде аз зат билен чәк­ленйәрис, сиз болса оңа хөвес билдирйәр­си­ңиз? Биз җыхат меселесинде чалт гымыл­да­я­рыс, сиз болса хаял гымылдаярсыңыз? Ёгсам, сиз бизиң өңүмизден геленлер, сайлантгы­ла­ры­мыз ве пыгамбериң сахабалары ахыры — дийдим.

Онда Абдырахман маңа:

— Бизе хем сизе гелен ялы зат гелди. Биз хем сизиң өвренен задыңызы өврендик. Биз кын­чылыклар билен сынаг эдилдик, сабыр этдик. Эмма болелинлик билен сынаг эдиле­ни­мизде сабыр этмедик — дийди».

* * *

Магмер муны Зухрыдан роваят эдйәр: «Ре­сул­алланың дөврүнде Абдырахман ибн Авф эмләгиниң ярысы болан дөрт мүң динарыны садака берди. Соң кырк мүң динар садака берди. Бу иш үч гезек гайталанды. Соң Алла ёлуна бәш йүз ат тайярлады. Соң Алла ёлуна бәш йүз дүе тайярлады. Задының хеммеси хем сөвдаданды».

* * *

Сагт ибн Ыбрайым какасындан роваят эд­йәр: «Абдырахман ибн Авфың агзы бекли махалы нахар гетирилди. Онда ол:

— Мусгап ибн Умейр менден хайырлы болса хем шехит эдилди, өз хыркасы билен кепен эдилди. Башы өртүлсе аягы ачылярды, аягы өртүлсе башы ачылярды — дийди.

Соң сөзлерини довам этдирип:

— Хезрети Хемзе хем шехит эдилди. Оңа җеннет берилди. Соң бизе дүнйә ныгматлары аякларымызың ашагына серилди. Дүнйәден бизе әхли зат берилди. Хатда соңа-бака ягшы­лык­ларымызың өвези деррев берлер өйдүп горкдук — дийди.

Соң агламага башлады ве туруп гитди.

* * *

Тарык ибн Шыхап шейле диййәр: «Ре­сул­ал­ланың сахабаларындан болан Хаббабың яны­на гелип:

— Эй, Абдылланың какасы! Саңа бушлук­лар болсун! Сен басым доганларың, ягны пы­гам­бериң сахабаларының янына барарсың — дийдилер.

Онда ол аглады. Бу ягдайы үчин оңа те­сел­ли берип башладылар. Ол:

— Бу агламам өлүм үчин дәл. Сиз маңа са­ха­балары ятлатдыңыз ве олары маңа доган дийип атландырдыңыз. Эмма олар өз согап­ла­рын­дан хич зат алман, янлары билен алып гит­дилер. Мен сизиң айдянларыңызың бизиң амалларымыз үчин берлен ныгматларымыз бол­магындан горкярын — дийди».

* * *

Умейе Мырады шейле диййәр: «Абул-Убей­дейн бир гезек Абдылла ибн Месгуда йүзленип:

— Эй, Мухаммедиң сахабалары, сиз агзала болмаң, бизи бетбагт эдйәрсиңиз — дийди.

Онда Абдылла ибн Месгут:

— Алла саңа мерхемет этсин, эй, Абул-Убей­дейн! Мухаммедиң сахабалары диңе ол дирикә, хыркалары билен депин эдилен ки­ши­лердир — дийди.

* * *

Мухаммет ибн Зыят муны Абу Анете Хав­ланыдан роваят эдйәр: «Ол Хавлан метҗи­дин­де бир җемагатың арасында отырка, Абдылла ибн Абдылмәлигиң яшаян еринден гөчүп ги­ден­диги барадакы хабары эшидйәр. Онуң се­бәби сораланда, оңа: «Ол мерги кеселинден гачмак үчин шәхерден чыкып гитди» дийип­дир­лер. Ол хем шейле дийипдир:

— Биз Алладан гелдик ве оңа гайдып ба­ра­рыс. Мунуң ялыны эшидйәнчәм яшарын өйт­мән­дим. Доганларыңызда (сахабаларда) бар бо­лан айратынлыклары хабар берейинми? Би­рин­җиси, Алла билен душушмак олара балдан хем сүйҗүди; икинҗиси, аз болсун, көп бол­сун, душмандан хич горкмаздылар; үчүнҗиси, дүнйә ишлери үчин хич гайгы-алада этмез­дилер. Алланың өзлерине рысгал берҗек­ди­ги­не пугта ынамлары барды; дөрдүнҗиси, олара мерги кесели гелсе, Алла олар барада бир зат айдянча, отуран ерлеринден гымылдамаз­ды­лар».

* * *

Абу Җехм ибн Хузейфа Адавы шейле дий­йәр: «Ермук сөвеши[5] гүни «Эгер дири болса, он­да бир кәсе сув берейин ве йүзүни сыпа­йын» дийип, агамың (какасының доганы) ог­луны гөзлемәге чыкдым. Янымда бир гап сув барды. Гөрсем, ол соңкы деминде ятыр. Оңа:

— Саңа сув берейинми? — дийдим.

Ол: «Хава» дийип үмледи. Гөрсем, ене би­ри «ах» чекип ятыр. Агамың оглы сувы оңа бер­мегими табшырды. Ол ятан Амр ибн Асың доганы Хышам ибн Ас экен. Онуң янына ге­лип:

— Саңа сув берейинми? — дийдим. Аңырда ене бири «ах» чекип ятан экен. Хышам маңа:

— Сувы оңа бер — дийди. Мен барып гөр­сем, ол эййәм өлүпдир. Соң Хышама гелдим, ол хем өлүпдир, соң агамың оглуның янына гелдим, гөрсем ол хем өлен экен».

* * *

Абдылла ибн Абу Бекр шейле диййәр: «Абу Талха өз боссанлыгында намаз окаярды. Бир­ден­кә, кичиҗик бир гуш учды. Чыкмак үчин ер гөзләп, эйләк-бейләк учмага башлады. Хур­ма агачларының гүрлүги зерарлы чыкмага ер тапмады. Бу Абу Талханың гөвнүне ярады. Оны сынлап отурды. Соң өзүниң нәче рекат окандыгыны билмеди. Ол өз-өзүне: «Мениң шу мүлкүмде маңа сынаг гелди» дийди ве му­ны пыгамбере гүррүң берип: «Эй, Алланың илчиси! Ол бакҗа садакадыр. Оны Алланың саңа гөркезен ерине бер» дийди».

* * *

Абдылла ибн Абу Бекр шейле диййәр: «Эн­сарылардан бир адам миве ве хурма мөв­сү­мин­де Куф[6] диен ердәки багында намаз окап отырды. Шахалар салланып, мивелери билен ашак эглип дурды. Багың бу аҗайып гөрнүши онуң гөвнүне ярады. Муңа середип, нәче ре­кат намаз окандыгыны ядына салып билмеди. Ол өз-өзүне: «Мүлкүмде маңа сынаг гелди» дий­ди. Соң ол Осман ибн Аффаның янына ге­лип ягдайы гүррүң берип: «Бу садакадыр, оны хайыр ёлларына бер» дийди. Хезрети Ос­ман хем оны элли мүң динара сатды. Соң ол ериң ады «Хамсин»[7] болуп галды.

* * *

Убейдылла ибн Кыбтые шейле диййәр: «Ибн Абу Рабыга Курейши бир гезек эртир намазының ики рекат сүннетини гечирди. Му­нуң үчин бир гулы азат этди».

* * *

Мухаммет ибн Абдырахман ибн Абу Мус­лим Эзди какасындан роваят эдйәр: «Ол хез­ре­ти Омар ибн Хаттап билен агшам нама­зы­ны окапдыр (я-да онуң билен бу намазы окан би­ринден роваят эдипдир). Кәбир ишлер би­лен ол тә ики йылдыз гөрүнйәнчә эгленипдир ве намазы гиҗә галыпдыр. Хезрети Омар бу намазыны окап болансоң, ики саны гулы азат эдипдир».

* * *

Абдылла ибн Мүбәрек басралы бир адам­дан роваят эдйәр: «Мутаррыф ибн Шыххырың аялы я-да машгаласындан бири ёгалыпды. Онуң достлары:

— Мутаррыфың янына гидели, шейтан онуң билен ялңыз галып, ислегине говуш­ма­сын — дийдилер.

Онуң янына гелдилер. Мутаррыф оларың яны­на хошбой ыслы затлар сепинип чыкды. Оңа:

— Биз бир затдан горкдук. Белки, Алла­та­гала сени ол затдан горар — дийдилер ве өз араларында гүрлешен задыны оңа айтдылар.

Онда Мутаррыф:

— Дүнйә шу дуршуна мениңки болса, оны кыямат гүни маңа берилҗек бир кәсе сувуң де­регине менден соралса, онуң өвезине берер­дим — дийип җогап берди».

* * *

Хасан Басры шейле диййәр: «Мөмин Эзиз ве Җелил Алланың буйрукларыны долы бер­җай эдйән кишидир. Мөмин ынсанларың амал тайдан иң говы амал эдйәни, горкы тай­дан иң бетер горкяныдыр. Мал-мүлкүнден даг ялы садака берсе хем, нетиҗесини гөзи билен гөрмезден, ол ишден аркайын болмаз. Ягшы­лы­гы, дүзелмеги ве ыбадаты көпелдигиче Ал­ладан айра дүшерин өйдүп, горкусы артар. Ол: «Халас болмаярын, халас болмаярын» ди­йип, гайгы-алада галар. Мынапык болса: «Адам­ларың гүнәси көп, мениңем гүнәм гечи­лер, амалымың эрбетлигиниң маңа зыяны бол­маз» диер ве Алла барада бидерек затлары пикир эдер».

* * *

Ата шейле диййәр: «Муса алайхыссалам: «Эй, Реббим! Хайсы бендәң ынсанлара говы гатнашык эдйәр?» дийип сорады. Аллатагала: «Кесекилере хем өзүне ислейән задыны исле­йән бендәм» дийди. Муса пыгамбер: «Хайсы бендәң иң бай?» дийип сорады. Аллатагала: «Кысматындан разы болан бендәм» дийди. Му­са пыгамбер: «Хайсы бендәң горкусы улы?» дийип сорады. Аллатагала: «Мени иң говы танаян» дийди».

---